Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 3]

De kannibaal en zijn verhaal
Philip Roth en het opgevoerde joodse bewustzijn in ‘Het contraleven’

Het contraleven door Philip Roth Vertaling: Rob van der Veer Uitgever: Meulenhoff, 368 p., f 19,50

Carel Peeters

Toen Philip Roth Portnoy's Complaint (1969) nog niet had gepubliceerd had hij een voorstelling in gedachten van de soort roem die hij met zijn werk wilde bereiken. Hij wilde een bepaald soort roem, zoiets als die van Gustave Aschenbach in Thomas Manns Dood in Venetië: een moralist van de prestatie, iemand die de moed had dingen te schrijven die normaal niet geschreven werden, maar waarvan men op den duur zou inzien dat ze geschreven moesten worden. Hij zou daarvoor gevaarlijk terrein moeten betreden, met de diepten van de kennis moeten kennismaken, maar wie een goed oor had zou in zijn toon kunnen horen dat het hem ernst was: de ernst die hoort bij een echte schrijver. ‘Now that is something like the sort of reputation I'd in mind for myself.’

Het liep allemaal anders. Portnoys's Complaint bezorgde de schrijver een twijfelachtige reputatie met de daarbij horende aberraties, zoals de mededeling van de schrijfster Jacqueline Susann (in gesprek met Johnny Carson) dat ze de schrijver van het boek graag zou ontmoeten maar hem geen hand wilde geven - een mededeling waaruit men mag opmaken dat ze niet erg beleefd is, maar die voor lezers van het boek dubbelzinnig is: Portnoy is een ijverig masturbant. Het feit dat Roth vermomd autobiografisch te werk was gegaan in zijn beschrijving van het joodse milieu (de vader, de moeder, de meisjes, de seksuele handelingen) bezorgde hem veel werk: hij moest steeds maar weer verklaren dat het allemaal minder autobiografisch was dan men dacht.

Maar het was wel degelijk voor een groot deel autobiografisch, alleen niet zo letterlijk. Roth heeft zich de moeilijkheden met Portnoy's Complaint zelf op de hals gehaald, en allerminst argeloos. Zijn ervaringen moet de roman bevestigden op een groteske manier wat hij al half en half wist: dat een schrijver iemand is die met de werkelijkheid overhoop ligt, maar daar ook zijn stof aan ontleent, hoe dichtbij dat werkelijke ook is. Na de zestien romans of verhalen die hij gepubliceerd heeft (en de reacties daarop) kan men zeggen dat hij als schrijver als een kannibaal te werk gaat en alle mensen in zijn omgeving verslindt als hem dat voor een nieuwe roman uitkomt. De kwestie van zijn reputatie, de moeilijkheden met het schrijven over het joodse milieu, het autobiografische karakter van wat hij schrijft, het komt allemaal later terug in zijn werk, getransformeerd tot thema's en motieven. In de jaren dat hij de Zuckerman-trilogie schreef kon je maar beter uit zijn buurt blijven, anders liep je kans daarin vereeuwigd te worden op een manier die de schrijver op dat moment het beste uitkwam. Zo gaat dat bij iemand die zich als een alchimist van zijn ervaringen beschouwt. Het doel is het goud en bij Philip Roth moet het materiaal zo dichtbij mogelijk liggen, om het spannend te maken.

Dat de schrijver Nathan Zuckerman in de Zuckerman-trilogie (De ghostwriter, De eenzaamheid van Zuckermann, Les in anatomie en de epiloog De Praagse orgie) niet dood gaat had een aanwijzing kunnen zijn dat hij nog wel eens terug zou komen, al doet een epiloog dat niet verwachten. Roth is in een periode dat hij zichzelf en zijn lezers wil verrassen, vandaar dat Nathan Zuckerman wederom als zijn dubbelganger in Het contraleven optreedt. Als zijn dubbelganger, niet als zijn alter ego. Een alter ego is een veel te neutrale aanduiding voor iemand als Zuckerman die door Roth wordt gebruikt om een hele scala gedragingen en gedachten te personifiëren. Roth is ook te goed thuis in de Russische literatuur om niet van het soort dubbelgangers gebruik te maken die daarin optreden: licht ontvlambare zielen, uiterst suggestief en veranderlijk, wroetend in hun eigen ziel, worstelend met hun omgeving, ten prooi aan zelfbegoocheling. Dit alles kleeft aan Zuckerman, met dit verschil dat hij daarnaast ook nog goed bij zijn verstand is, alsof hij... door de schrijver bijgestaan wordt.

Philip Roth
SHIELA METZNER

Buiksprekerspop

Als er een alchimist in de tweede macht bestaat dan is die in Het contraleven aan het werk, want het werk van de schrijver Nathan Zuckerman is zelf onderdeel van de roman Het contraleven. De argeloze lezer begint met het hoofdstuk ‘Basel’. Daarin staat Nathans broer Henry centraal, de tandarts die het aan zijn hart heeft en daarvoor medicijnen heeft gekregen waarvan de bijwerking is dat hij er impotent van wordt. Het is een onverdraaglijk feit, dat zijn bestaan aantast. Hij wordt zo somber bij de gedachte het niet meer te kunnen doen met zijn assistente Wendy dat hij zelfs om raad gaat bij zijn broer Nathan, iemand met wie hij toch niet zo'n hartelijke verhouding heeft sinds zijn roman Carnovsky (Portnoy's Complaint). Uiteindelijk besluit Henry zelf dat hij aan zijn hart geopereerd wil worden, zodat hij met de medicijnen op kan houden en zijn potentie terugkrijgt. Hij overleeft het niet.

In het tweede hoofdstuk (‘Judea’) is Henry echter weer springlevend. Na de gelukte operatie loopt hij nu met zijn ziel onder zijn arm en op een dag neemt hij het vliegtuig naar Israël, met de bedoeling om niet meer terug te komen en zich aan te sluiten bij militante zionisten op de Westelijke Jordaanoever. Deze vreemde gang van zaken wordt pas in het vierde hoofdstuk opgelost. Dat hoofdstuk (‘Gloucestershire’) begint met een uiteenzetting over iemand die vanwege een hartkwaal op geneesmiddelen is gezet die hem impotent hebben gemaakt. Nog een!... maar na enkele pagina's blijken we nu te maken te hebben met Nathan die vertelt over zijn idyllische verhouding met zijn bovenbuurvrouw Maria, met wie de liefde niet geconsumeerd kan worden vanwege zijn handicap. Ook Nathan kan daar niet mee leven en besluit tot een operatie. Hij overleeft het niet. Zijn broer Henry (!) bezoekt na de begrafenis zijn appartement en daar vindt hij een doos met een manuscript: daarin zitten de drie eerste hoofdstukken van Het contraleven die we net gelezen hebben. Henry leest dus het hoofdstuk ‘Basel’ dat over hemzelf gaat en kan zijn ogen niet geloven: hij is daarin een brave tandarts die weliswaar ooit een verhouding heeft gehad met een Baselse, maar dat is lang geleden. Met zijn assistente heeft hij nooit iets gehad. Hij krijgt hier een staaltje van zijn broers kannibalisme dat, wanneer het gepubliceerd zou worden, zijn leven zou doen instorten. Hij haalt het hoofdstuk uit het manuscript en vernietigt het.

Roth is in Het contraleven met verschillende dingen tegelijk bezig, ook al grijpen ze uiteindelijk allemaal in elkaar. Hij gebruikt Nathan Zuckerman om zijn motieven te vertolken. Soms duizelt het je als lezer wanneer ook Nathan weer in levenden lijve op de proppen komt, maar op een gegeven moment accepteer je het maar en geef je je over aan het spel dat Roth speelt. Het is alsof hij wil bewijzen ook een postmoderne roman te kunnen schrijven, waarin het ene verhaal of hoofdstuk wordt opgegeten door het andere. Wat Nathan Zuckerman/Philip Roth aan het doen is wordt met een aardige vergelijking door broer Henry omschreven: Zuckerman/Roth gebruikt iedereen, ‘iedereen deed als een buiksprekerspop zijn zegje op zijn knie’. Om dat ‘zegje’ gaat het uiteindelijk. Alle personages in Het contraleven staan in dienst van Zuckerman/Roth zodat hij zijn hypothesen over de werkelijkheid kwijt kan. Dit spel wordt fascinerend zodra je door hebt dat al die verschillende personages weliswaar allemaal zichzelf lijken te zijn, maar toch voor iets reëels blijken te staan dat mogelijk zou kunnen zijn, waardoor Roths spel ineens ernst wordt. In de door hemzelf geschreven begrafenisrede wordt over Zuckermans schrijverschap gezegd dat hij ‘fictie’ opvatte als ‘speelse hypothese, deels serieuze suppositie’, kortom ‘een verbeeldende vorm van onderzoek’ dat op zijn hoogst stiekem exhibitionisme is. Aan het slot, in een brief aan Maria heet het: ‘Het is állemaal impersonatie - in de afwezigheid van een ik, vertolk je een ik, meer dan één.’

Pastoraal verlangen

Bij dit voor Roth principiële geharrewar over het gewicht van zijn verzinsels (dat ook al voorkomt in Mijn leven als man waarin Peter Tamopols verhalen ‘bruikbare verzinsels’ worden genoemd) zou men de inhoud over het hoofd gaan zien. Als het daarom gaat komt vanzelf die dubbelganger weer te voorschijn die een opgevoerd bewustzijn heeft dat nog wel eens theatraal wil overdrijven, maar de zaken ook wel eens scherper ziet dan normaal. Ook daarover gaat Het contraleven: over het theater van een (in dit geval) joods bewustzijn in een schrijver. Die stelt zich hier voor hoe een (fictieve) broer een aangenaam leven en een leuk gezin achter zich laat om zich te vervoegen bij militante zionisten die leven vanuit geboden die niet van deze wereld zijn. Het hoofdstuk waarin dit gebeurt (‘Judea’) is de evocatie van alle gevoeligheden die met Israël en de joden te maken hebben. Vele standpunten en meningen worden vertolkt, van de sceptische intellectueel Shuki, het Amerikaans-joodse heethoofd Ben-Joseph tot de gewapende verdediger van het gekoloniseerde Hebron, Mordicai Lippman. Henry is naar Israël gegaan om een ‘authentieke jood’ te worden, maar dat is nu juist het probleem: die bestaat niet in Het contraleven. Wél speelt er voortdurend een verwarrende sympathie een rol, een behoefte bij Nathan om zich van harte te verplaatsen in zijn broer, in Lippman, in Shuki, in Ben-Joseph. Zoals je ook Nathan hoort als zijn ‘échte’ broer (die niet naar Israël is gegaan) na Nathans dood diens papieren doorkijkt en zich afvraagt waarom zijn broer zo kon ‘malen over joods-zijn’: ‘Waarom kunnen joden met hun joodse problemen niet mensen met hun menselijke problemen zijn?’

Nathan maalt over joods-zijn, maar daar wil hij ook vanaf. Dat is het eigenlijke thema van Het contraleven, dat ook de titel verklaart. Nathan is verliefd geworden op een Engelse (Maria) die (denkt hij aanvankelijk) niets met al deze problemen van doen heeft en een achtergrond heeft die hem aantrekt na een geestelijk leven dat overspannen en hectisch was: zij vertolkt het pastorale verlangen in zijn bestaan. Ze komt uit het landelijke Engeland, van bescheiden landadel, is gedistingeerd Engels opge-

Vervolg op pagina 14