Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 3]

Niet Prometheus maar Hephaistos
Vogelaars essays over schrijvers over het schrijven

Terugschrijven Essays door J.F. Vogelaar Uitgever: De Bezige Bij, 334p., f 39,50

Carel Peeters

In het eerste hoofdstuk van De kunst van de roman heeft Milan Kundera het over de illustere geschiedenis van de Europese roman. Die beschrijft hij asl een ‘opeenvolging van ontdekkingen’, elke keer werd een nieuw aspect van het menselijk bestaan ontdekt: door Cervantes het avontuur, door Richardson het innerlijk, door Balzac de méns geworteld in de geschiedenis, door Flaubert de verborgenheden van het dagelijks leven, door Tolstoi het irrationele in de beslissingen en het gedrag van mensen, het voorbije moment door Proust, het ongrijpbare tegenwoordige moment door Joyce, de rol van mythen uit de oudste tijden door Thomas Mann. Deze summiere opsomming doet het beste verwachten van een geschiedenis van de roman geschreven aan de hand van deze aspecten; niet alleen zou er een overzicht mee gegeven worden van door schrijvers uitgekristalliseerde menselijke verlangens, neigingen en fixaties, het zou ook een ontmythologisering kunnen betekenen van de mythe dat de roman geen toekomst meer heeft: aan motieven geen gebrek.

Kundera heeft het uitdrukkelijk over een ‘opeenvolging van ontdekkingen’. Hij zegt niet dat de manier waarop de ene schrijver de roman gebruikte (Flaubert bijvoorbeeld) de andere onmogelijk maakte. Ook zegt hij niet dat de verworvenheden van de ene schrijver (Joyce bijvoorbeeld) door na hem komende schrijvers moeten worden erkend en dat er consequenties uit getrokken moeten worden. Toch is dal wat niet zelden wordt verkondigd, in Nederland door J.F. Vogelaar. ‘De problemen die Flaubert in en met zijn werk aan de orde heeft gesteld (...) zijn onverminderd actueel gebleven,’ schrijft hij. Niet alleen die van Flaubert, ook die van Mallarmé, Beckett, Joyce, Kafka, Roussel, Sarrante, Musil. Wanneer ik ontken dat de problemen die deze schrijvers in hun tijd aan de orde hebben gesteld nog onverminderd actueel zijn, wil dat niet zeggen dat hun werk mij niets meer zegt, integendeel. Ze zijn voor mij alleen minder dwingend actueel onder het aspect waar Vogelaar ze uitsluitend wil zien. Voor Vogelaar hebben deze schrijvers niet afzonderlijke persoonlijke ontdekkingen gedaan, ze hebben samen alleen maar de problematische situatie van de literatuur aangetoond en geschapen. Waar Kundera afzonderlijke ontdekkingen ziet, ziet Vogelaar een optelsom van ‘schrijvers die geobsedeerd zijn door het schrijven’. Dat is wat ze voor hem interessant maakt.

Bij Kundera figureren ongeveer dezelfde schrijvers als bij Vogelaar (Flaubert, Sterne, Diderot, Musil, Kafka), maar hij beschouwt ze als schrijvers die eigen ontdekkingen hebben gedaan in ‘het concrete leven’ vanuit ‘de hartstocht van het weten’, en niet alleen als vertolkers van de onmogelijke positie van het schrijven. Hij heeft het dan ook niet over ‘tekst’. Voor Vogelaar bestaat de literatuur uit ‘tekst’. Wanneer hij schrijft bevindt hij zich op ‘een kruising, een knooppunt’ waar alle teksten van de Europese literatuur en cultuur samenkomen. Wat hij zelf schrijft is daar een ‘bewerking’ van: ‘Op het moment dat je schrijft druppelt er uit je pen het extract van alles wat je ooit aan letters hebt gezien en met betekenissen overdekt hebt gelezen, alles wat er ooit geschreven is, alle voorschriften, alles wat er in die Neurenberger trechter van je hoofd gegoten is.’ Wat Vogelaar hier beschrijft als iets dat onvermijdelijk het geval is voor elke schrijver die een beetje bekend is met de literatuur, is een persoonlijke preocupatie. Het sluit ook aan op een bepaalde visie op de moderne literatuur sinds Flaubert. Daarvoor geldt dat de literatuur en de cultuur hun onschuld verloren hebben omdat alles is ‘overdekt met betekenissen’. Vandaar dat men bij Vogelaar en de schrijvers die hij in Terugschrijven behandelt een sterke behoefte ziet om aan noemers en betekenissen te ontkomen. ‘De literatuur heeft met een benoemde, overbenoemde wereld te maken; daarmee gaat ze in debat. Als de schrijver begint heeft hij geen blanco papier voor zich en beschikt hij ook niet over een neutrale taal!’ schrijft hij in het essay over Beckett.

Purgatorium

Het zijn niet de minste schrijvers geweest die zich bewust en overbewust waren van de erosie van de taal en de cultuur: Flaubert, Musil, Beckett, Maar hun ontdekkingen hebben geleid tot ‘de ziekte van het zelfbewustzijn’ bij het schrijven en tot de angst voor het creëren van betekenissen. Kundera, die zich laaft aan dezelfde schrijvers, heeft die angst niet meer en heeft kennelijk een argeloosheid weten te bewaren die hem in staat stelt om uit de Europese literatuur van de laatste honderd jaar die elementen te kiezen die voor hemzelf produktief zijn. Van Laurence Sterne en Diderot heeft hij geleerd dat in literatuur iets van de lichtheid van het spel moet zitten; van Kafka dat de versmelting van droom en werkelijkheid de werkelijkheid vergroot en van vele mogelijkheden voorziet; van Musil dat in de roman alle mogelijke ‘rationele en irrationele, verhalende en meditatieve middelen’ kunnen worden aangewend en dat er dan van ‘de uiterste intellectuele synthese’ sprake zou kunnen zijn.

Deze argeloze toeëigening en verwerking van de literaire ontdekkingen in de Europese literatuur staat ver af van wat Vogelaar nog voor mogelijk houdt. Zijn preoccupatie (het meest uitgesproken in het essay over Beckett) is het schrijven zelf. Een schrijver die het schrijven in zijn werk niet permanent als probleem opvoert is zich niet voldoende bewust van de onmogelijke positie waarin zijn métier zich de laatste honderd jaar bevindt. Literatuur moet een ‘purgatorium’ zijn waarin de taal met taal wordt gezuiverd van de erosie die haar is gaan aankleven door het overvloedige gebruik en misbruik dat ervan is gemaakt. Bij Kundera is het bewustzijn dat de taal door meer mensen wordt gebruikt groot, maar het is geen fixatie zoals bij Vogelaar. Ook Kundera is er zich van bewust dat de waarheid niet aan de dingen kleeft, maar in de taal die men gebruikt. Bij hem leidt dat tot een strategisch gebruik van de taal voor het vertellen van iets; bij Vogelaar blijft het bij het problematiseren van het schrijven. Voor Vogelaar heeft de schrijver niets meer van een Prometheus, maar is hij een Hephaistos, ‘een smid die de primaire taal tot een tweede taal omsmeedt’. Dat is kernachtig uitgedrukt, maar het betekent tevens dat de schrijver geen ‘schepper of uitvinder, maar iemand die varieert en combineert’ is, en dat lijkt me te veel gevraagd. Zo kras wilde Flaubert het zelfs niet zien, blijkens een opmerking in een brief aan Louis Colet: ‘Je hebt misschien gelijk met je opmerking dat door te veel lezen de fantasie, het individuele element, al met al het enige dat iets waard is, verstikt wordt.’ Dat individuele element kan niets anders zijn dan de onschuld, de argeloosheid, waar dingen uit ontstaan die onverwisselbaar van die bepaalde schrijver zijn. Een schrijver is niets als hij niet vergeetachtig kan zijn, een schrijver kan niet intelligent zijn als hij niet dom durft te zijn.

J.F. Vogelaar
JAN VAN DER WEERD

Vogelaars fixatie op het schrijven als een probleem in de literatuur van de laatste honderd jaar heeft onvermijdelijk tot gevolg dat hij vele kanten van de schrijvers over wie hij het heeft niet ziet of niet wil zien. In de twee essays over Flaubert wordt deze voorgesteld als iemand die uitsluitend worstelde met ‘de beelden van de werkelijkheid’ en die zich niet interesseerde voor zijn personages. Hij was iemand ‘die de door hem in de wereld gezette creaturen opvat “als een superieure grap”’. Deze voorstelling van zaken is net iets te eenzijdig, ook al was Flaubert een kouwe kikker. Vogelaar heeft het er uiteraard niet over, maar Madame Bovary is niet alléén maar een ironische roman over de kasteelromanverlangens van een dame uit de provincie. Dat is het ook. Het is ook de dubbelzinnige evocatie van een realiteit, van een onvermijdelijke gang van zaken en die geeft Flaubert alle respect. Wie dat erkent moet het over Flauberts stijl als vorm én inhoud hebben. Dat doet Vogelaar niet: ‘Wil men de betekenis van het werk van Flaubert echt vatten, dan moet men het niet over zijn thematiek hebben.’ Thematiek, zo lijkt Vogelaar te zeggen, is iets dat is losgemaakt van van de vorm, van de manier waarop. Maar híj maakt de vorm los van de thematiek, die doet er niet toe. Zoals het er voor hem ook niet toe doet dat de gepubliceerde brieven van Flaubert aan Louise Colet een opmerkelijke, stroeve liefdessgeschiedenis vertellen die psychologisch nogal intrigerend is. ‘Als verslag van een gemankeerde liefdesgeschiedenis is de briefwisseling op zichzelf maar matig interessant,’ schrijft Vogelaar met de woordkeus van iemand die voor zulke trivialiteiten als liefdesgeschiedenisjes zijn neus ophaalt. Achter élke liefdesgeschiedenis zweeft bij Vogelaar de kasteelroman. Nee, ‘boeiend zijn de brieven van Flaubert vooral, omdat daarin de schermutselingen te volgen zijn van twee elkaar uitsluitende opvattingen over literatuur’. Als ik het niet dacht: wanneer Flaubert schrijft dat hij duizend kusjes geeft op Louises borstjes debatteert hij eigenlijk over zijn ‘literatuuropvatting’, en als hij schrijft dat hij de volgende dag hun ‘nestje voor de winter’ in orde gaat brengen heeft hij het eigenlijk over ‘de taal als problematisch object’.

Glanzende zinnen

Vogelaar schrijft in zijn inleiding dat hij in bij hem aan de orde komende schrijvers vooral ‘de drijfveren in het schrijven’ zichtbaar wil maken, ‘de beweegredenen die de latente dynamiek van de door hen ontwikkelde schrijfmethode uitmaken’. Als dat zijn bedoeling is, dan geeft hij in deze essays minder dan hij belooft, want de ‘drijfveren’ waar Vogelaar het over heeft blijken voor elke schrijver die hij bespreekt dezelfde: ze willen ontkomen aan een taal die besmet en bemost is door conventies en vulgarisatie, die betekenissen vastlegt, het vreemde buitensluit, die ingesteld is op het gewone en onmiddellijk begrijpelijke. Drijfveren veronderstellen echter iets meer, ik denk op zijn minst aan psychologische drijfveren en intenties. Daar heeft Vogelaar het niet over, en dat verklaart onder meer de zanderige kant van deze essays. Het ‘persoonlijke’, het strikt individuele is in de literatuur waar Vogelaar zich mee bezighoudt een niet bestaande grootheid. Niet alleen wordt alles herleid tot een methode van schrijven, elke passie voor een schrijver wordt geneutraliseerd door de strikte belangstelling voor de ‘esthetische ervaring die in het schrijfproces vorm aanneemt’. Het is alsof de mogelijkheid dat een schrijver ook nog over iets schrijft bij Vogelaar uit het zicht is verdwenen.

Het zal duidelijk zijn dat ik niet erg gecharmeerd ben van Vogelaars fixatie op het schrijven als probleem, maar het is natuurlijk evenmin een aspect dat over het hoofd gezien kan worden. Vogelaar is ongetwijfeld degene die het meest vertrouwd is met deze materie en het sluit ook direct aan op zijn eigen creatieve werk. De essays in Terugschrijven getuigen van een begerenswaardige belezenheid en van onmiskenbaar inzicht in de behandelde schrijvers, ook in schrijvers die men niet direct in Vogelaars canon verwacht, zoals Dostojevski. Zijn essay over de schilder Francis Bacon moet het helaas zonder afbeeldingen doen, zodat het moeizaam leest, maar wie de aflevering van Raster (nr. 16) nog heeft, waar het oorspronkelijk in stond, zal zien dat Vogelaar hier schrijft vanuit affiniteit. Van affiniteit is natuurlijk in al deze essays sprake; ze gaan over Joyce' Finnegans Wake, Raymond Roussel, Unica Zürn, Nathalie Sarraute, Virginia Woolfs Golven, over utopie en de ‘utopische methode’, over Kafka en Musil. Het zijn geen essays van iemand die zich een ‘literatuurliefhebber’ noemt, ‘tenminste niet als dat betekent: verzamelaar van glanzende zinnen’. Het is alsof Vogelaar zich het genoegen van een glanzende zin wil ontzeggen omdat hij voor geen goud wil behoren bij mensen die daar plezier aan beleven. Dat is puriteins en ook wel verbazingwekkend voor iemand die zoveel opheeft met Flaubert, voor wie goed denken gelijk stond met goed schrijven, in matglanzende zinnen liefst.

■