Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 3]

‘Waarom zou ik lijk zot over onze wereldbol gaan rondrennen?’
Mededogen en nabijheid in memoires van Louis Paul Boon

Memoires van Boontje door Louis Paul Boon Bezorgd door Jos Muyres en Bert Vanheste Uitgever: De Arbeiderspers/Privé-Domein, 215 p., f 44,90

Diny Schouten

Memoires van Boontje, noemde Louis Paul Boon de herinneringen die van maart 1975 tot maart 1977 wekelijks verschenen in het Vlaams weekblad, een ledenblad van de ‘socialistische mutualiteit’ (ziekenfonds), de ‘Bond Moyson’. Boons plan was kennelijk, reconstrueren de bezorgers Jos Muyres en Bert Vanheste, om zijn herinneringen zo te schikken dat bundeling ervan het vervolg zou vormen op de autobiografie Verscheurd jeugdportret uit 1975, ‘gescheurd’ uit autobiografische fragmenten uit Memoires van een kleine jongen, De Kapellekensbaan, Mijn kleine oorlog, vermeerderd met talrijke ‘Boontjes’ uit de Vooruit. Aan de op het eerste gezicht bij brokken en stukken vertelde ‘Memoires’ in het Vlaams weekblad gaf Boon een zekere chronologie die aansluit op Verscheurd jeugdportret, beginnend bij zijn zwarte armoede in de eerste jaren na de bevrijding, toen hij besloot om te proberen met de pen in plaats van de schilderskwast aan de kost te komen, tot het bereiken van de positie van gevestigd - en door een televisie-praatspelletje populair - auteur. Na aflevering vierennegentig brak de serie af; dat Boon er na enige tijd niet zo enthousiast meer aan schreef, is merkbaar aan het steeds veelvuldiger inlassen van eerder in de Vooruit verschenen ‘Boontjes’. In een redactioneel artikeltje, ‘Boontje 65’, deelde de redactie mee dat Boontje zich niet al te fit voelde en dat de lezers het enkele weken zonder zijn memoires zouden moeten stellen. Boontje hervatte zijn medewerking niet meer. Twee jaar later ging hij dood, op 10 mei 1979.

In de Memoires treft men een aimabele ‘Boontje’ aan, die zonder spijt en toch hoofdschuddend terugblikt op de eigen jeugdige onhandelbaarheid, en weemoedig pruttelt over een toenemend geheugenverlies: ‘Ik krijg stilaan een memorie gelijk het stramien dat grootmoeder vroeger gebruikte: met allemaal gaatjes in, waarlangs niet alleen het water, maar ook de spinazie wegstroomde.’ Veel stukjes beginnen met een wat koket klinkende verontschuldiging dat de verteller niet meer zo precies onthouden kan waar hij de vorige week mee eindigde en daarom voor de zekerheid nog maar eens begint bij het begin. Het levert veel herhalingen op, die de gezelligheid eens te meer verhogen. Ze bieden het voordeel dat de korte stukjes zo een toch min of meer doorlopend verhaal vormen, al raakt de schrijver zelf de draad nogal eens kwijt. Het maakt een wat vreemde indruk dat Boon de voorgaande aflevering er nimmer op na lijkt te slaan, maar dat moet schijn zijn. Volgens de bezorgers schreef Boon doorgaans een reeks bijdragen achter elkaar. Toch blijven er dan wonderlijke vergissingen in de hernomen versie van al eerder vermelde gebeurtenissen. Niet dat het geeft: wat Muyres en Vanheste uit het Vlaams weekblad opdolven is puur goud.

Monkelende pret

Boons memoires zijn vooral gegroepeerd rond herinnering aan anderen: zijn tijd bij de Vooruit door te vertellen over Richard Minne, de periode-De roode vaan verweven met Nico Rost, de izengrimmige boekbesprekingen ‘Geniaal... maar met te korte beentjes’ voor De Vlaamse gids die gelegenheid geven voor een hommage aan de (achteraf pas herkende) bewonderenswaardige loyaliteit van Jan Schepens, de medewerking aan Tijd en Mens, Nieuw Vlaams Tijdschrift en Podium die al passerend portretten oplevert van Jan Walravens en Gaston Dumez. Dan zijn er met smaak vertelde anekdoten en melancholieke herinneringen aan Herman Teirlinck, aan Gerrit Borgers, aan Willem Elsschot - Elsschot die Boon voor ‘labbekak’ uitmaakt omdat in Abel Gholaerts niet nadrukkelijk staat dat Abel de zoon is van de pastoor. Boon beledigde terug door ‘deze gelijk te geven’ die potloodstreepjes aanbracht bij onvolkomenheden in het manuscript van Het dwaallicht, dat Elsschot hem stuurde. Elsschot liet gewond weten dat de potloodstreepjes waren aangebracht door een vriendin, ‘die het juist daar zo heel erg mooi had gevonden’. ‘Nog steeds schaam ik me om de ruzie met Elsschot,’ schrijft Boon, ‘maar ik moet erbij zeggen dat Elsschot al even onhandelbaar was als ikzelf.’

JO BOON

Louis Paul Boon voor de microfoon van Radio Gent; onder: handschrift van Boon

Duidelijk liever dan over zichzelf lijkt Boon te willen vertellen over anderen, en daarbij het liefst over wat het meest dichtbij is. Beschrijft een Nobelprijs-waardig meesterwerk als De Kapellekensbaan ook niet het leven van de buurvrouw. Madame Ondine? Boon vertelt over de buurt waarin hij woonde en de mensen uit zijn straat: ‘Daarover kon ik het ene boek na het andere schrijven. Waarom zou ik dan lijk zot over onze wereldbol gaan rondrennen?’ Zijn toon is nuchter en vertrouwelijk, maar met ook iets vorstelijks erin. Het is verrukkelijk intiem om als lezer door Boon met ‘ge’ aangesproken te worden en zo te mogen delen in Boons monkelende pret. De nuchterheid is van een soort dat je het vocht uit de ogen perst. Boons herinneringen raken nogal eens de overgevoelige plaatsen van het hart: over zijn zoontje, dat hem eens, ‘toen we droge haring en pelpatatten in de schil zaten te eten, en hij me dit met smaak zag verorberen’, toevoegt: ‘Vader, gij moogt toch gelukkig zijn, dat ge bij ons moogt wonen!’ en dat bereid is tot doodslag als hij van zijn vader hoort zeggen dat die ‘een slechte schrijver was, die vuile en slechte boeken schreef’. Over buurman Ouwe Do, wiens gespreksstof vijftig jaar lang beperkt blijft tot een uiterst onrechtvaardig dwangarbeidersschap, tot tweemaal toe ‘achter de Duitse prikkeldraad,’ en het weer, waar naar zijn mening ‘de Antoonbom’ invloed op heeft. Of over zijn ouders, die uit armoede een wasserij beginnen in een triestige wijk in Gent, hun armoede daar slechts vergrotend. Boon komt erover te spreken in het allermooiste stukje in dit boek, een in memoriam voor de Richard Minne van wie hij zoveel hield. Het heet ‘Richard Minnestraat’, want het beschrijft de buurt waar Minne geboren werd: ‘Ge kunt u die lijken van straten niet voorstellen, die men gelijk op een begraafplaats naast elkaar in ontelbare rijen heeft neergelegd... Ge ziet een naambord met het woord ceder of zilverberk. Geen tak, geen blad, geen bloem is daar te zien. In de lente bloeien daar alleen de stenen. En toch heet het er de Notelaarstraat en de Hazelaarstraat... Het volk dat daar in de Cederstraat woont heeft nooit een ceder gezien.’ Ook Boons eerst opgehaalde herinnering is die aan Minne, zoals hij tegenover hem zat op de Vooruit: ‘Steeds meer en meer werd Richard mismoedig, hulpeloos en raakte hij alles beu als kouwe pap (...). Hij was een onzer grootste dichters en had ook enkele uitzonderlijk mooie verhalen geschreven, en zijn vrienden Maurice Roelants en Raymond Herreman drongen er bij mij op aan, dat ik hem aansporen zou om weer wat te schrijven. Ik stelde hem toen voor, dat we samen aan een boek zouden beginnen, waarin we in briefvorm aan elkaar ons leven zouden beschrijven. “Het kunnen uw memoires worden,” zei ik. Hij had me echter dóór. En met zijn wat droeve en moeë glimlach antwoordde hij: “Och, die memoires schrijf ik dan later wel eens na mijn dood.”’ Boon vermeldt het alsof hijzelf het plan opvatte Minnes voorbeeld maar te volgen. Leve daarom de hoofdredacteur van het Vlaamse weekblad, die bijtijds naar Huize Isengrimus in Erembodegem toog om het te verhinderen.

Zuinig

Opmerkelijk is dat de bezorgers niet de indruk wekken een hoge pet op te hebben van deze laatste ‘Boontjes’. Hun voorwoord klinkt nogal zuinig: ‘Het bovenstaande betekent nochtans niet dat Boon zich in deze memoires heeft beperkt tot het louter weergeven van herinneringen. In enkele afleveringen komt de echte Boon om de hoek kijken, die op zijn onovertroffen, persoonlijke wijze een straat beschrijft, een zonderling of mislukkeling tot leven wekt, een glimp van zijn betrokkenheid of mededogen laat zien. Die echte Boon is niet sterk genoeg aanwezig om Memoires van Boontje op te tillen tot het niveau van zijn fictioneel werk.’ De echte Boon die ‘om de hoek komt kijken’? Deze Boon niet de echte? Waarom niet, als ik vragen mag? De ‘oude’ Boontje kan toch moeilijk minder authentiek zijn dan het jongere exemplaar? Het is dat Muyres-Vanheste voortreffelijk bibliografisch werk verrichtten, maar zo'n aanmatigende opinie komt niet te pas.

Niet dat het moeilijk te raden zou zijn wat Muyres-Vanheste niet authentiek ‘Boons’ vinden aan déze, mild en wijs geworden Boon. Ze identificeren zich evident met ‘de jongeren’, die in 1960 kritiek hadden op de door Boon ‘verminkte’ en ‘minder strijdbare’ latere versie van Mijn kleine oorlog. Boon verdedigde zich in de epiloog van Verscheurd jeugdportret tegen die kritiek met de volgens Muyres-Vanheste ‘cynische opmerking’: ‘Ook al schop je 99 mensen op 100 een geweten, er blijft dan nog één smeerlap over en die wordt president. En als je naar die durft schoppen, vlieg je de gevangenis in.’ Boons ontwikkeling van een uiterst links politiek engagement tot ‘een zich onwillig neerleggen bij de onveranderbaarheid van mens en samenleving’, van ‘Schop de menschen tot zij een geweten krijgen’ naar ‘Wat heeft het alles voor zin’, heeft duidelijk niet de zegen van Jos en Bert; laten we het erop houden dat Memoires van Boontje een boek is voor de sadder and wiser, die wat meer meevoelen met Boons gerijpte, christelijke zachtmoedigheid. ‘Wie zonder zonde is, werpe de eerste steen. Trouwens, ik heb meer vergissingen begaan dan wie ook,’ schrijft Boon dertig jaar na dato over zijn gesleten wraakgevoelens tegenover zijn stalinistische kameraden van De roode vaan.

Gewetensvol

De noten (vijfentwintig bladzijden) zijn in alle gevallen en in alle betekenissen gewetensvol, tot die waarin het woord ‘rijstkakker’ preuts verklaard wordt als ‘een door Willem Elsschot in de novelle Het dwaallicht gebruikte benaming voor Oostelingen.’ Enig parti pris van beide redacteuren is onmiskenbaar in hun commentaar bij Boons medewerking aan De roode vaan, het dagblad van de Kommunistische Partij België. In drie achtereenvolgende afleveringen haalt Boon herinneringen op aan een gedenkwaardige kampeertocht naar de Ardennen, waarin hij een paar reportages ter sprake brengt die hij ter plekke - het nog maar net ontruimde slagveld van het von Rundstedt-offensief - schreef. De slecht-bij-kas zittende De roode vaan kon tenslotte niet voorzien in vakantiegeld. Eén van die reportages herinnert Boon zich als het levensverhaal van een voormalige klasgenoot, een terdoodveroordeelde Rusland-ganger, aangetroffen als een bosontginner die onder een andere naam een nieuw leven was begonnen. Een andere behelsde de levensgeschiedenis van de Ardeense schone die

[Vervolg op pagina 4]