Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 3]

‘Beste vriend, soms denk ik dat je me te productief vindt’
De briefwisseling tussen Louis Couperus en zijn uitgever L.J. Veen

Louis Couperus en L.J. Veen. Bloemlezing uit hun correspondentie Bezorgd, ingeleid en van aantekeningen voorzien door H.T.M. van Vliet Uitgever: Veen, 263 p., f 34,50, geb. f 54,50

Atte Jongstra

De brieven van Louis Couperus aan zijn uitgever L.J. Veen werden in 1977 uitgegeven door F.L. Bastet in de reeks ‘Achter het boek’. In die uitgave ontbraken de brieven die Veen terugschreef omdat die niet voorhanden waren. H.T.M. van Vliet vond in het toen nog niet geïnventariseerde Veen-archief in het Letterkundig Museum naast andere correspondentie van Veen ook een flink aantal brieven aan Couperus. Uit de nu tweezijdige briefwisseling maakte hij een selectie, waaruit de lezer zich een beeld kan vormen over de betrekkingen tussen Nederlands beroemdste schrijver van zijn tijd en diens uitgever.

In Maatstaf van juni/juli 1963 verscheen een artikel van Pierre H. Dubois onder de titel ‘Werd Couperus onderbetaald?’ Aan de hand van berekeningen toonde Dubois aan dat het antwoord op die vraag ‘nee’ moet luiden. Couperus mocht zich integendeel in zijn handen knijpen voor de honoraria die hij bij uitgever L.J. Veen wist te bedingen. Marcellus Emants bijvoorbeeld was er, toen hij in 1886 zijn totale verdiensten na negen (redelijk tot zeer goed ontvangen) boeken eens uitrekende, 525 gulden bij zijn artistieke arbeid ingeschoten. En in vergelijking tot Vestdijk, zo rekende Dubois uit, had Couperus het vijfvoudige voor zijn boeken ontvangen.

Had hij in uitgever L.J. Veen een soort mecenas gevonden?

Louis Couperus en L.J. Veen hebben, met tussenpozen, gecorrespondeerd van 1890 tot 1919, Veens sterfjaar. De brieven van Couperus aan zijn uitgever werden door Bastet in 1977 in de reeks ‘Achter het boek’ integraal uitgegeven. In die uitgave ontbreken echter de brieven die Veen terugschreef, om de eenvoudige reden dat ze nog niet waren teruggevonden. Vooreen deel van de Veen-brieven is dat ondertussen veranderd: in het Letterkundig Museum vond H.T.M. van Vliet in het nog niet geïnventariseerde Veen-archief een aantal kopieboeken, waarin naast andere correspondentie ook een flink aantal brieven aan Couperus. Helaas ontbreken de kopieboeken uit de jaren tot 1898, zodat we over de eerste periode van samenwerking van Veens kant nog steeds niets weten. Maar voor de tijd vanaf 1898 is het dankzij deze vondst mogelijk de correspondentie van beide zijden te volgen en dat is een grote aanwinst. Van Vliet laat dat zien in Louis Couperus en L.J. Veen. Bloemlezing uit hun correspondentie, een representatieve brievenselectie, die hij voorzag van een inleiding en voortreffelijke aantekeningen.

Vrijwel alle contacten tussen Couperus (die zeer veel in het buitenland verbleef) en zijn uitgever zijn per brief verlopen, ze hebben elkaar in al die jaren slechts een paar keer ontmoet. Hun correspondentie is een zakencorrespondentie. Persoonlijke kwesties kom je bij hoge uitzondering tegen. Voor een zekere genegenheid moet je, vooral bij Couperus, tussen de regels lezen. Op een enkele plaats lezen we een paar joviale woorden, maar ze lijken aan Couperus' pen ontsnapt. Het heeft er alles van dat hij het contact juist zakelijk heeft willen houden met het oog op zijn onderhandelingspositie. Want in veel brieven, en zo hoort het ook in de brieven tussen auteur en uitgever, wordt over de hoogte van het honorarium gediscussieerd.

Veen moet hebben beseft dat hij in 1892 met Couperus de grootste schrijver van zijn tijd had binnengehaald. Een schrijver alleen, die van de pen moest leven en die de nodige financiële noten op zijn zang had. En Couperus, zo schrijft Bastet in zijn brieveneditie van 1977, ‘was opvallend goed in rekenen, om niet te zeggen in het naar zich toe rekenen’.

De eerste tien jaar kon Veen met enig gemak tegemoetkomen aan de financiële eisen van zijn auteur. Dankzij Couperus' populariteit konden diens hoge honoraria worden doorberekend in de prijzen die dan ook ver lagen boven wat men gewoonlijk voor een boek moest betalen. En op die manier kon Veen aan de uitgave van de roman Extaze (1892), de novelle Een illuzie (1892), de tweede druk van de dichtbundel Een lent van vaerzen (1893), de roman Majesteit (1893), de schetsenbundel Reis-impressies (1894), de dichtbundels Orchideeën (2e dr. 1895) en Williswinde (1895), de roman Wereldvrede (1895), de novelle Hooge troeven (1896), de Flaubert-vertaling De verzoeking van den H. Antonius (1896), de autobiografische roman Metamorfoze (1897), en de sprookjes Psyche (1898) en Fidessa (1899) ook zelf het een en ander verdienen.

Couperus en Veen

Achterdocht

H.T.M. van Vliet begint zijn bloemlezing met een brief van Couperus uit oktober 1899, de eerste waarop een reactie van Veen bewaard is gebleven. Op dat moment is Couperus' roem gevestigd, maar de verkoop van zijn boeken begint af te nemen. In november 1902 begint Veen te klagen over de ‘schep boeken’ op zijn zolder; van Metamorfoze zegt hij bij gelijkblijvende afzet nog voor 80 à 100 jaar voldoende voorraad te hebben. En in februari van het jaar daarop schrijft hij dat een verkoper in de grootste boekhandel in Den Haag had gezegd dat Couperus gerust een paar jaar zou kunnen wachten met een nieuw boek. ‘Enfin,’ schrijft Veen, ‘de man had gelijk wat zijn voorraad betrof.’

Wachten met een nieuw boek is echter iets dat niet bij Couperus opkomt, ook al heeft hij de indruk dat een uitstel van nieuwe titels zijn uitgever goed uit zou komen. Zijn produktie is enorm. En Veen zou misschien Couperus' mecenas wel willen zijn, maar hij heeft er de middelen niet toe en er zit bij de dalende omzet dan ook niets anders op dan op Couperus' honorarium te bezuinigen.

Dan blijkt hoe taai Couperus in de onderhandelingen is. Hij aarzelt niet te dreigen naar een andere uitgever te gaan, schrijft vervolgens weer dat hij Veens ‘eigenste auteur’ wil blijven, klaagt dan dat hij en Veen ‘op zoo een weinig zakelijke manier opschieten’, enzovoorts. Als Veens klachten over slechte verkoop aanhouden lijkt Couperus de moed te verliezen. Zo schrijft hij eind 1904 aan zijn uitgever: ‘Ik (...) schei er mee uit. Daar ik geen lust heb mijzelve en jou te ruïneren door boeken, die niet verkocht worden, heb ik de eer je vaarwel te zeggen. Beleef nog pleizier, zoo mogelijk, van Oude Menschen, en laat het daarmee gedaan zijn. Ik schrijf, of liever ik geef voortaan geen letter meer uit in het Hollandsch. Ik schrijf in het Hollandsch, maar laat me dadelijk vertalen in het Fransch, en ga eens mijn succes in het Fransch probeeren.’ Het was een dreigement dat hij nooit uitvoerde.

Veen reageert met een uitgebreide brief. Het publiek, zegt Veen, is ‘een beetje moe’ van ‘zwaardere’ romans als Over lichtende Drempels (1902), God en Goden (1903) en Dionyzos (1904). Maar Van oude menschen, de dingen die voorbijgaan zal volgens hem door het publiek van de goed verkochte romans Majesteit en De Boeken der Kleine Zielen weer ‘hard gelezen’ worden. Overigens, zo schrijft Veen, moet Couperus niet over zijn honorarium klagen: ‘(...) er is nog geen auteur die zooveel aardsch slijk heeft gehad voor zijn pennevruchten als gij. In 11 jaar ruim een halve ton.’ De hoogte van de uitkomst van deze optelsom neemt Couperus' onvrede over de honoraria echter niet weg. Ook al lijkt een brief van W.G. van Nouhuys, begaafd literair criticus en sinds 1903 Couperus' mederedacteur van het tijdschrift Groot-Nederland, hem even tot inkeer te brengen: hij ziet in hoe royaal Veen hem altijd behandeld heeft. Maar kort daarop lijken de zorgen voor het dagelijks brood weer te overheersen en lezen we opnieuw vertrouwde klachten over ‘die ellendige honoraria die je me gunt’.

Spoorweglectuur

In 1915 blijkt Couperus zijn genereuze uitgever zelfs te zijn gaan wantrouwen: hij vraagt inzage van de boeken. Dit mag Veen ‘als zaakmensch’ (een auteur heeft dat recht bij zijn uitgever) vanzelfsprekend zijn voorgekomen; als mens moet hem die achterdocht toch hebben gestoken. Hun relatie is in de bijna dertig jaar van hun contacten ook verder, zoals Bastet het in zijn recente Couperus-biografie uitdrukt, ‘niet onbeschadigd gebleven’. Couperus' gang naar andere uitgevers als Van Holkema/Warendorf en Nijgh en Van Ditmar zal daar ook aan hebben bijgedragen, ook al bleven er nieuwe Couperus-uitgaven bij Veen verschijnen.

In zijn brieveneditie schreef Bastet in 1977 over de correspondentie tussen Couperus en Veen: ‘Over de innerlijke ontwikkeling van de schrijver leren deze brieven ons minder dan wij wel zouden willen.’ Een begrijpelijk standpunt voor de (toen nog toekomstige) biograaf; wie de vraagtekens telt in Bastets desondanks indrukwekkende Couperus-biografie weet hoeveel behoefte hij had aan gegevens die het grote aantal witte plekken in de kennis over Couperus' leven zouden kunnen opvullen. Als correspondentie tussen auteur en uitgever laten de brieven tussen Couperus en Veen echter nauwelijks iets te wensen over. De hoogte van Couperus' financiële eisen zorgden er bijvoorbeeld voor dat we uitgebreide onderhandelingen over zijn honoraria kunnen volgen. Couperus' meedenken over de verspreiding van zijn werk geven ons een beeld over veranderingen in boekhandel en uitgeverij als bijvoorbeeld de opkomst van de zogenaamde ‘spoorweglectuur’: herhaaldelijk vraagt hij Veen of er niet een aantal titels op die manier moeten worden aangeboden. Zijn feuilletons in Het Vaderland lijken hem daar bijvoorbeeld erg geschikt voor: ‘Ik heb altijd die kleine verhalen herdrukt willen zien in een goedkoopen vorm (spoorweg lectuur-formaatje), iets van 50 of 75 cts, en begrijp niet, dat er in Holland geen gelegenheid zou zijn voor zulke vlugge uitgaafjes, die aan de stations moeten verkocht kunnen worden. Misschien ben jij te chic (ik niet!).’

En Couperus' niet aflatende zorg over het uiterlijk van zijn boeken maakte ook dat we in Louis Couperus en L.J. Veen. Bloemlezing uit hun correspondentie schitterende passages over boekbanden aantreffen.

Boekbanden ‘modern style’

Couperus' werken zijn verschenen in een tijd waarin veel aandacht is besteed aan de boekband. In Ernst Braches' Het boek als nieuwe kunst vinden we veel van Veens in Art Nouveau-banden gestoken uitgaven gereproduceerd. Kunstenaars van naam ontwierpen Couperus-banden: Toorop, Wenckebach, Roland Holst, Berlage, Lebeau, enzovoort. Couperus bemoeide zich in eerste instantie nogal met het uiterlijk van zijn boeken. Zo zijn de banden van Extaze en Eene illuzie naar een idee van hemzelf ontworpen. Maar in de loop van de correspondentie lijkt hij onverschilliger te worden. De band van Van Caspel om Langs Lijnen van Geleidelijkheid (1900) bijvoorbeeld vindt hij ‘niet erg’: ‘(...) het boek ligt in een kast, en ik kijk er niet meer naar.’ Toorops band om Babel (1901) vindt hij per slot van rekening ‘cliché’. Eigenlijk voelt Couperus niet voor ontwerpen in de ‘moderne style’ van de Nederlandse Art Nouveau-kunstenaars. Naar aanleiding van de uitgave van De komedianten (die na misgelo-

Vervolg op pagina 4