Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 3]

Het paradijs in de achtertuin
Renate Rubinstein en de onontkoombare zuigkracht van verwantschap

Tijd van leven door Renate Rubinstein Uitgever: Meulenhoff, 228 p., f 28,50

Carel Peeters

In Milan Kundera's De onverdraaglijke lichtheid van het bestaan is goed te zien hoe filosofie verweven is met het leven zoals het geleefd wordt. De hoofdpersoon Tomas staat soms letterlijk even stil en vraagt zich af hoe hij iets moet begrijpen en wat hem bewogen heeft te doen wat hij heeft gedaan. Iets dat vanuit een bepaald gezichtspunt ‘licht’ is kan vanuit een ander perspectief ondraaglijk zwaar zijn, die gedachte keert in allerlei variaties terug. Het verbaast mij niets dat Renate Rubinstein het nog wel eens over Kundera en deze roman heeft, want er staan gedachtenvluchten in die zich moeiteloos met die van haar laten verbinden. Zoals over het fenomeen kitsch.

Bij Kundera krijgt kitsch een betekenis die direct met het leven te maken heeft (het is altijd vooral van toepassing geweest op kunst en voorwerpen). In de constellatie van Kundera's roman is kitsch het leven dat is teruggebracht tot de kern van de menselijke behoeften: het simpele leven dat iedereen wel zou willen leiden, maar dat moeilijk te verwerven is. Het is dan een sluimerend ideaal, soms weggedrukt omdat het onbereikbaar is geworden doordat er zich een ander, moeizamer leven voordeed. Sabine in de roman van Kundera leidt zo'n ander leven, maar het kitsch-ideaal is niet verdwenen: ‘Haar hele leven heeft ze al verkondigd dat kitsch haar vijand is. Maar draagt ze die zelf niet in zich? Haar kitsch is het beeld van een rustig, zacht en harmonisch thuis met een lieve moeder en een wijze vader.’

Kitsch is bij Kundera wat even simpel, goedkoop, klein en sentimenteel is als menselijk noodzakelijk. Het doet zich voor als wenselijk wanneer iemand zich in de grootste moeilijkheden bevindt, wanneer iemand iets boven het hoofd dreigt te groeien, wanneer het leven van mensen een onontwarbare knoop dreigt te worden. Dan komen de menselijke clichés boven: de behoefte aan rust, kinderen, een hond (in Kundera's roman), een paar vrienden, een tuin. ‘Niemand van ons is zo'n supermens dat hij helemaal aan kitsch kan ontsnappen. Hoezeer we die ook minachten. Kitsch behoort tot het menselijk lot,’ schrijft Kundera.

Ik noemde niet voor niets de tuin, want Voltaires Candide eindigt ermee en dat is een klassiek verhaal vol moeilijkheden, een reis door de wereld waarin de hoofdpersoon zijn optimisme ontnomen wordt, zodat hij aan het slot naar de laatste strohalm grijpt die tegelijk een cliché is: ‘laten we onze tuin bewerken’. In Renate Rubinsteins vorige bundels traden de genoegens van de tuin en de natuur al prominent op, maar in Tijd van leven is wat ze erover schrijft aangescherpt en zijn de gekozen formuleringen definitiever. In deze bundel staat ook een afdeling over ‘De politiek’ en een over ‘De joden’, waardoor het contrast tussen het intieme (de tuin) en het openbare (de moeilijkheden in de wereld) niet over het hoofd is te zien. Over de verwevenheid van het persoonlijke en het publieke gaat ook Kundera's roman, vandaar dat Rubinstein er in het stuk ‘De onontkoombare zuigkracht van het cliché’ met zo veel vertrouwdheid over schrijft.

Quasi-pessimist

Het optimisme van Voltaire werd voorgoed de bodem ingeslagen door de aardbeving in Lissabon in 1755; vier jaar later schreef hij Candide. Wat voor Voltaire Lissabon was, moet voor Renate Rubinstein Auschwitz zijn. Het is een toetssteen (erger kan het in de wereld nauwelijks worden) en iets waaraan zij ziet waartoe mensen in staat zijn. Wie zich zo van Auschwitz bewust is, is extra gevoelig voor alle manifestaties die er iets van weg hebben. Het relativeert veel politiek gekrakeel. De wereld in Rubinsteins columns is uiterst onstandvastig en moet dagelijks op de been gehouden worden. Theorieën, ideologieën, politieke programma's zijn noodverbanden die altijd door de werkelijkheid worden ingehaald. De werkelijkheid haalt bij Rubinstein altijd alles in, zelfs Rubinstein. In Naar de bliksem? Ik niet noemt ze zichzelf een ‘quasi-pessimist’ omdat ze in haar hart denkt dat alles goed zal gaan ‘en dat een lang en gelukkig leven de natuurlijke afloop van elk boek is’. ‘Maar ooit, toen ik klein was,’ voegt ze eraan toe, ‘vergat mijn vader iets leuks dat hij mij beloofd had’ en sindsdien houdt ze bij elke heuglijke verwachting een slag om de arm.

Wanneer alles in de wereld zo onstandvastig is en dagelijks op de been gehouden moet worden is ‘leven bij de dag’ een aparte kunst, die Rubinstein in Tijd van leven zo bedreven beoefent dat het tot een persoonlijke filosofie wordt, ook al heeft ze het er nooit zo expliciet over. Het is niet helemaal toeval dat verschillende van haar verzamelde columns titels hebben die het tijdelijke benadrukken, zoals Sta ik toevallig stil en Twee eendjes en wat brood. Wie zo bij de dag leeft, kan met de toekomst weinig beginnen. Het karakteriseert Rubinsteins persoonlijke filosofie dat ze in een stukje dat ‘Toekomstmuziek’ heet over de toekomst denkt aan de hand van haar tuin en niet aan iets anders. Haar verwachtingen nemen nooit een vlucht, ze heeft het niet over plannen, over dingen die ze nog wil doen, er is geen wenkende horizon, behalve het opkomen van de zon en de bloemen. Bij Rubinstein leidt dit ontbreken van een toekomst tot de intensivering van het dagelijks leven. De toekomstverwachting wordt teruggebracht tot die van de tuinier: ‘De tuinier leeft niet bij de dag: de wortels moeten aanslaan, het zaad moet ontkiemen, de zoden moeten aaneensluiten. Behalve misschien kinderen hebben, is er niets zo toekomstgericht als tuinieren.’ Dit is het soort ‘onontkoombare kitsch’ waar Kundera en Voltaire het over hebben: ‘een tuin, iets dat het dichtst bij het paradijs komt als voor mensen mogelijk is’. Allure krijgt die kitsch tegen de achtergrond van een leven van niet-kitsch: Kundera's Sabine die uit haar land is verdreven, Voltaires Candide moest heel wat ondergaan voor hij op het idee kwam zijn tuintje te gaan wieden, Renate Rubinsteins Auschwitz (‘de spleet in de rots van ons zelfvertrouwen’), haar alerte bewustzijn van de wereld en haar ziekte.

Kafka's obsessie

Een nieuwe bundel van Rubinstein leidt altijd tot het herlezen van de vorige. Zo staat in Naar de bliksem? Ik niet een stuk over een verhaal van Mary McCarthy dat ‘symbolenjacht’ heet. In dat verhaal (‘Artists in Uniform’) zouden volgens ‘kenners’ veel symbolen voorkomen, iets dat McCarthy ontkent. Voor Rubinstein is het aanleiding om iets te schrijven over het artificiële van symbolen, wanneer die door een schrijver bewust worden toegepast. Voor haar is het andersom: ‘Het leven zelf reikt je de symbolen voortdurend aan, maar meestal zie je achteraf pas wat ze betekenen.’ Dit is precies wat er aan de hand is met de tuin in Rubinsteins werk. Na zo veel boeken begint hij iets meer te betekenen, zonder dat ze zich daar op heeft toegelegd.

Renate Rubinstein
steye raviez

Het leven reikt Rubinstein niet alleen de symbolen aan, ook de onderwerpen van haar stukken, die liggen altijd heel dicht bij wat zijzelf meemaakt. Het is opvallend dat in Tijd van leven een hele afdeling ‘De joden’ heet. Dat hangt natuurlijk samen met de tijd waarin ze geschreven werden: toen werd Shoah uitgezonden en verschenen de boeken van G.L. Durlacher Strepen aan de hemel en Drenkeling. Die stukken zijn langer dan een normale column, en dat bevalt mij veel beter. De korte stukken vergeet ik te snel. In haar langere stuk over Durlacher kan ze iets uiteenzetten en komt dan tot een inzicht dat je bijblijft. Ze vertelt daarin over de nobele en effectieve houding van de Denen in de Tweede Wereldoorlog. De Denen weigerden de joden uit te leveren en slaagden daar deels in. Toen er onvermijdelijk toch een aantal naar Duitse kampen moesten, bedongen ze dat het Rode Kruis de leefomstandigeheden van de joden in de gaten zou houden. Het ging opvallen dat deze Deense joden levensmiddelenpakketten en kleren kregen. In Theresienstadt, waarover het hier gaat, waren de omstandigheden ontoonbaar. Om het kamp een acceptabel aanzien te geven voor het Rode Kruis moest het aantal bewoners verminderd worden. Die werden op transport gesteld naar Auschwitz. Het nobele gedrag van de Denen kreeg een ongewild tragisch gevolg. ‘Nationale saamhorigheid, burgerlijke ongehoorzaamheid, individuele principes - het baat niet tegen een machtige vijand die eropuit is de wereld te bedriegen. Zo'n vijand slaagt altijd,’ is Rubinsteins niet minder tragische commentaar.

Ik ben altijd benieuwd naar de stukken over literatuur in een nieuwe bundel van Rubinstein. Het komt nogal eens voor dat ze in de contramine is en dat ze het erg snel niet eens is met critici, dat wil zeggen: met in haar ogen niet vrijwillige lezers. Maar dit keer is daar geen sprake van. Rubinstein is een ‘vrijwillige lezer’ en dat leidt in deze bundel tot een paar mooie stukken over Kafka. Natuurlijk zou al het lezen ‘vrijwillig’ moeten zijn, dan zou het element dat mij zo in Rubinsteins stukken bevalt vaker voorkomen. Rubinstein leest ongedwongen en wordt daardoor sneller geïntrigeerd door iets dat haar speciaal bezighoudt. Zij assimileert wat ze leest en wat haar bevalt en stoort zich niet aan de vigerende mening (of juist wel). Zij leest ook thematischer en met een behoefte tot annexeren, een manier die minder vaak voorkomt dan men denkt. In een al door velen uitgekauwd verhaal van Kafka (‘Die Verwandlung’) ziet ze aan de hand van een essay van Kundera iets dat al lang bij haar sluimerde: het idee dat niet eenzaamheid Kafka's obsessie was, maar juist het gebrek aan eenzaamheid. Het verhaal is een illustratie van het ‘totalitarisme van het gezin’, omdat Gregor nergens rustig op zichzelf kan zijn. (De angst niet alleen te kunnen zijn was ook de reden waarom Kafka niet met Felice trouwde). Aan het slot van dit stuk staat dat ze het weliswaar leuk vindt als de draak gestoken wordt met de literatuurwetenschap, ‘maar ik vind ook dat romans minstens zo interessant zijn om bij stil te staan als mensen, of goden, of filosofische ideeën, of wat dan ook. Het laatste stukje van deze zin (‘of wat dan ook’) had nou weer niet gehoeven, want dat weten we wel, en het laat de rest van de zin er ineens weer kleurloos bijstaan. In Naar de bliksem? Ik niet stond ook een stukje over verschillende soorten lezers, getiteld ‘Natuur of cultuur’. Daarin beweert ze dat voor succes van een schrijver bij recensenten ‘een langdurig proces van gewenning’ nodig is, maar dat ‘geestverwanten’ (wat recensenten dus niet zouden kunnen zijn) al snel de waarde van een schrijver inzien. Deze tweedeling gaat ervan uit dat recensenten het zelden goed zien. Ik denk dat het heel anders is en dat Rubinstein (en ook wel andere columnisten) het niet graag met critici eens zijn omdat ze een boek liever geheel op eigen houtje mooi of lelijk willen vinden. Elsschot zou door de critici in zijn tijd niet zijn erkend. Maar dat was nu juist wél het geval (Ter Braak, Greshoff). Hij werd nu juist wel gelezen door wat Rubinstein de ‘professionals’ noemt, maar niet door de algemene lezer. Dat Elsschot na de oorlog wel veel gelezen werd komt door die critici én door het feit dat de groep niet-confessionele lezers veel groter was geworden, mede door die critici.

Er is alles te zeggen voor ‘geestverwant’ lezen, maar het moet natuurlijk niet leiden tot een vernauwing van de blik, want er zijn nooit véél echte geestverwanten. Feit is dat Rubinstein door haar ongedwongen manier van lezen één aspect uit het werk van Kundera lichtte dat wezenlijk voor hem en haar is. Dat is de onontkoombare zuigkracht van de verwantschap.

■