Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 9]

‘Het was geen gelukkige tijd’
De naïeve memoires van de laatste Labour-premier

Time and chance door James Callaghan Uitgever: Collins, 584 p., f 65,40

Bert Zeeman

Op elf juni jl. kwam een einde aan de parlementaire loopbaan van de Right Honourable Member of Parliament voor het district Cardiff South and Penarth, James Callaghan. Bijna tweeënveertig jaar nadat hij bij de grote verkiezingsoverwinning van Labour in de eerste naoorlogse verkiezingen het Lagerhuis had betreden, stelde hij zich niet nogmaals herkiesbaar. Zo eindigde de carrière van wat weleens de laatste premier van Labour in deze eeuw geweest kan zijn. Een glanzende carrière, dat wel. Op drieëndertigjarige leeftijd gekozen tot parlementslid, vervolgens onderminister van Transport en Marine, lid van het schaduwkabinet in de era Churchill-Eden-Macmillan, in 1964 minister van Financiën onder Harold Wilson, vervolgens eerst minister van Binnenlandse Zaken, en in 1976, op vierenzestigjarige leeftijd, de bekroning in de vorm van het premierschap. En, zoals hij zelf in de laatste pagina's van zijn memoires niet zonder trots vermeldt, in 1985 nog verkozen tot Backbencher of the Year.

Op basis van een dergelijke carrière zouden zeer onderhoudende mémoires geschreven kunnen en moeten worden. Time and Chance stelt echter in dat opzicht duidelijk teleur. Callaghan heeft gedurende zijn carrière vele bijnamen toebedeeld gekregen, variërend van Sunny Jim tot Lucky Jim, maar op zijn mémoires is toch vooral Gentleman Jim van toepassing. In bijna zeshonderd pagina's wordt geen onvertogen woord gesproken, wordt geen enkele reputatie gekraakt, worden tegenstanders bij voorkeur vriendelijk bejegend, wordt de vuile was van Labour bovenal binnenboord gehouden en doet de auteur geregeld zodanige uitspraken dat je toch vooral het idee krijgt met een wat goedige en naïeve man van doen te hebben. De portretfoto die de omslag siert, bevestigt dat beeld alleen maar: een vriendelijke oude heer, van wie de wenkbrauwen hoognodig bijgeknipt moeten worden, blikt ontwapenend recht in de camera.

Het lijkt bijvoorbeeld toch ietwat wezensvreemd om een man met een dergelijke loopbaan te horen verzuchten dat het ondanks alle economische modellen en computertechnieken blijkbaar nog steeds niet mogelijk is de economie te laten doen wat wij willen. Of om zijn oprechte verbazing te lezen uit zijn beschrijving van zijn eerste persconferentie in 1964 als minister van Financiën. De regering-Wilson zag zich bij haar ambtsaanvaarding geconfronteerd met een groot tekort op de betalingsbalans, dat men trachtte te compenseren door de invoering van importheffingen. De op de persconferentie aanwezige Nederlandse journalist bleek zich, blijkbaar tot Callaghans verdriet, alleen te interesseren voor het feit of deze heffing ook van toepassing zou zijn op tulpebollen! En tien jaar later was het bij de heronderhandelingen over de Britse deelname aan de Europese Gemeenschappen al niet veel beter. Nadat Callaghan met veel moeite zijn regering en zijn partij op één lijn had weten te krijgen, ging het in zijn discussies met de andere lidstaten niet om de dieperliggende voors en tegens van nauwere economische samenwerking, maar diende Callaghan zich vooral bezig te houden met discussies over de standaardisering van achteruitkijkspiegels op landbouwtractoren (het voorbeeld is van hemzelf). De teleurstelling, maar ook toch de naïveteit dat het er in de ‘grotere’ politiek anders aan toe zou moeten gaan, druipt ervan af.

Middenpositie

Toch is naïveteit beslist niet de kwalificatie waarmee Callaghan het best gekarakteriseerd zou kunnen worden. Daarvoor is zijn carrière in zijn partij én in de Britse politiek te indrukwekkend en langs te diepe ravijnen en te veel slangekuilen verlopen. Zijn intrede in de landspolitiek vond, zoals vermeld, in juli 1945 plaats. Zelf benadrukt hij overigens daarbij vooral het element toeval. Zijn verkiezing tot Labour-kandidaat voor het district Cardiff South and Penarth geschiedde met een meerderheid van slechts één stem. Voor zijn verkiezing tot MP had Callaghan (die overigens afstamde van James Garoghan, maar zijn vader veranderde zowel zijn naam als zijn geboortedatum bij zijn indiensttreding bij de marine) met name ervaring opgedaan in het lokale vakbondswerk. Nadat hij zijn ‘working class’-omgeving was ontgroeid door het aanvaarden van een witte-boordenbaan bij de belastingdienst, dienden zijn activiteiten in de vakbond voor zijn beroepsgroep als voedingsbodem voor een politieke loopbaan. Ministeriabel werd hij eerst in de jaren vijftig toen Labour vanaf de oppositiebanken een van haar roerigste tijden meemaakte tijdens de gevechten tussen ‘linkse’ Bevanites en ‘rechtse’ Gaitskellites. Callaghan, die deze periode opvallend genoeg overslaat, nam een middenpositie in die tot gevolg had dat hij in de verkiezingen om het politieke leiderschap van Labour na de dood van Gaitskell in 1963, het zowel aflegde tegen Harold Wilson (de kandidaat van links) als tegen George Brown (de kandidaat van rechts).

James Callaghan
abc

Toen Wilson in het daaropvolgende jaar een regering formeerde, kreeg Callaghan het ministerie van Financiën toebedeeld. Daar werd hij geacht met hand en tand de waarde van het pond sterling te verdedigen en te handhaven op de in 1949 vastgestelde wisselkoers van 1 pond = 2,80 dollar. Een hopeloze strijd, waarbij Callaghan in het tweede deel van zijn memoires uitvoerig stil blijft staan. Na drie jaar vergeefse moeite moest hij erkennen dat het pond zwaar overgewaardeerd was en volgde, na 1949, de tweede grote naoorlogse devaluatie van het pond onder een Labour-regering. Callaghan hield de eer aan zichzelf en vroeg, en kreeg, overplaatsing naar het ministerie van Binnenlandse Zaken. Zijn ambtstermijn daar en, na de verkiezingsnederlaag in 1970, vervolgens zijn positie in het schaduwkabinet, vormden daarop een periode van relatieve windstilte.

Callaghan keerde weer terug in het voorste gelid in 1974 toen hij minister van Buitenlandse Zaken werd en vervolgens premier, nadat Wilson teruggetreden was. Hij doet uitgebreid verslag van zijn buitenlandse reizen en contacten met hoogwaardigheidsbekleders, waarbij Kissinger en Ford veelvuldig lof wordt toegezwaaid. Maar ook in deze delen over zijn laatste twee functies laat Callaghan de lezer teleurgesteld achter. Geen onthullingen, geen dagboekaantekeningen (die er blijkens veelvuldige verwijzingen in de tekst wel degelijk zijn), geen persoonlijke correspondentie en geen felle polemieken met politieke tegenstanders. Alles waardoor memoires vaak zo lezenswaardig en controversieel zijn ontbreekt. Zelfs zijn grootste politieke tegenstander zal in dit boek geen aanleiding vinden in het geweer te komen. De enige die het uiteindelijk nog in enigermate moet ontgelden is de toenmalige Israëlische premier Begin, en daar zal niemand zich echt over verwonderen.

Time and Chance eindigt met de verkiezingsnederlaag van Labour in 1979 en de komst van Margaret Thatcher. De daaropvolgende richtingenstrijd in Labour, het interregnum onder Michael Foot en de verkiezing van de nieuwe realist Neil Kinnock tot politiek leider worden in twee pagina's afgedaan. Met typisch Brits understatement beschrijft Callaghan dit tijdvak met ‘it was not a happy time.’ Voor de geïnteresseerde historicus, politicoloog of leek is dat zonder meer teleurstellend. Memoires bieden nu eenmaal aan publieke figuren de mogelijkheid om zonder blad voor de mond en met hun eigen oogkleppen op hun visie op hun eigen functioneren, en dat van anderen, te geven. Het ontbreken daarvan maakt Time and Chance vaak tot een moeizaam leesbaar en af en toe weinig verhelderend boek.

■