Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 5]

De hang naar een eenvoudig leven.
Robert Walser danst met woorden in De bediende

De bediende door Robert Walser Vertaling: Jeroen Brouwers Uitgever: De Arbeiderspers, 266 p., f 39,50

Wil Rouleaux

Ongeveer een jaar geleden verscheen er op de Duitse televisie een ruim twee uur durend programma over Robert Walser. Onder de talrijke literatoren die binnen de uitzending hun licht lieten schijnen over het Zwitserse fenomeen bevond zich ook naamgenoot Martin Walser. Deze deed een opmerkelijke uitspraak. Binnen de Duitse literatuur, zo verklaarde hij, waren weliswaar vele meesterwerken geschreven, maar slechts drie boeken sprongen er bij nader inzien echt bovenuit; Goethes Werther, Kafka's Prozess en Robert Walsers Jakob von Gunten.

Wie Walsers magistrale dagboekroman uit 1909 kent, zal kunnen beamen dat het hier inderdaad een werk van uitzonderlijke allure betreft. Dit inmiddels in vrijwel alle talen vertaalde boek was zo'n tien jaar gelden de belangrijkste pijler van Walsers internationale herontdekking. Tijdens het leven van Robert Walser heeft Jakob von Gunten de schrijver daarentegen weinig eer en pecunia opgeleverd; pas in 1950, zeven jaar voor zijn dood, verscheen er een voorzichtige tweede druk van dit meesterwerk. Ook Walsers overige boeken bleken tijdens zijn leven onverkoopbaar, met uitzondering misschien van het onlangs vertaalde Der Gehülfe, dat in korte tijd drie oplagen haalde.

Deze in 1908 verschenen roman is van de drie romans die Walser schreef de meest autobiografische. In het alleraardigste boekje Wanderungen mit Robert Walser van Carl Seelig merkt Walser op: ‘Der Gehülfde ist ein ganz und gar realistischer Roman. Ich brauchte fast nichts zu erfinden. Das Leben hat das für mich besorgt.’ Robert Walser was in de zomer van 1903 als administratief hulpje in dienst getreden bij een fabrikant van twijfelachtige technische apparatuur. Deze bewoonde aan het Zürichermeer een schitterende villa, alwaar Walser kost en inwoning genoot. Een half jaar later, toen de fabrikant voor zijn bankroet bleek te staan, vertrok Walser weer.

In De bediende is het de vierentwintigjarige Jozef Marti die op zekere dag met zijn koffer (‘een van die heel goedkope’) voor de poort van villa Avondster staat. Jozef is enigszins ‘achtergebleven in het leven’; afkomstig is hij ‘uit de diepte van de menselijke samenleving, uit de schaduwrijke, zwijgzame, schrale uithoeken van de grote stad. Hij had maandenlang slecht gegeten’. Geen wonder dat Jozef genoegen neemt met kost en inwoning benevens een klein zakgeld op zondag; een salaris wordt hem niet uitbetaald. Zijn werk bestaat uit eenvoudige correspondentie, maar hij mag ook graag het gazon besproeien en enkele keren per dag loopt hij met veel plezier naar het postkantoor. In zijn vrije tijd wandelt de nederige bediende - zoals alle personages van Walser fervente wandelaars zijn - of zwemt hij in het aan de villa gelegen meer; soms ook maakt hij een uitstapje naar het nabijgelegen Zürich.

Walserchen

Jozefs patroon is de industrieel en uitvinder Tobler, iemand die met zijn groteske commerciële plannen enigszins aan sommige creaties van Willem Elsschot doet denken. Vanaf het begin is het duidelijk dat Toblers nering niet van de grond wil komen; zijn curieuze uitvindingen zoals de ‘reclameklok’ en ‘schuttersautomaat’ vinden geen kopers, in weerwil van het feit dat Tobler frequent op dienstreis is en ook adverteert in ‘wereldbladen’. Toblers gezin bestaat uit een jonge, tamelijk aantrekkelijke vrouw en uit vier kleine kinderen; voor het jongste daarvan, de achtergebleven en verwaarloosde Silvi, koestert de bediende een grote sympathie. Toblers firma mag dan weinig winstgevend zijn, er heerst toch een ‘natuurlijke blijmoedigheid’ in villa Avondster. Er wordt goed gegeten, men kleedt zich zorgvuldig (Jozef draagt de afgedankte kleding van zijn chef), en geregeld zijn er kaart- en feestavonden, waarbij ook gasten uit het dorp aanwezig zijn. Langzamerhand raken de Toblers echter aan lagerwal, zeker nadat een poging van de industrieel om van zijn familie geld los te krijgen is mislukt. Jozefs correspondentie bestaat uiteindelijk nog slechts uit het afweren van de schuldeisers, en op zekere dag staat hij met zijn koffer opnieuw aan de poort van villa Avondster.

Robert Walser op zijn vijfenzeventigste verjaardag tijdens een van zijn dagelijkse lange wandelingen

Max Liebermann, die een groot bewonderaar van Walser was, noemde De bediende ooit ‘kotzlangweilig’. Dat oordeel is misschien wat al te hard, maar het kan niet worden ontkend dat dit werk de allure mist van Jakob von Gunten en eigenlijk ook van Walsers debuutroman uit 1907 Geschwister Tanner. Wat vooral Jakob von Gunten tot zo'n bijzonder boek maakt, namelijk de humor en de spot, de levenswijsheid en de bravoure, kortom de spiritualiteit, dat ontbreekt in De bediende bijna volledig. De sfeer van dit werk is nadrukkelijk huisbakken, er valt niks opzienbarends voor in de villa. De bediende is naïef en werelvreemd en bovenal deemoedig. Ja, de deemoed ofte wel de nederigheid wordt in deze roman tot ideaal verheven: ‘“Nederig worden,” dacht de bediende, “hoezeer is dat voor velen het laatste toevluchtsoord in het leven.”’ Overigens zou Walser in de laatste fase van zijn loopbaan, ongeveer vanaf 1920, toen zijn echec als schrijver definitief leek, nog veel nederiger worden, en op een dwangmatige manier vluchten in de rol van kind of dienaar. Brieven ondertekende hij in deze periode graag met ‘Walserchen’ of zelfs ‘Ihr allezeit getreues Hundeli’. In de uit Walsers nalatenschap getranscribeerde Räuber-roman (ontstaan omstreeks 1925) komt het alter ego van de schrijver tot de volgende significante uitspraak: ‘Om het geluk deelachtig te kunnen worden, moet ik me eerst een verhaal voor de geest halen waarin deze of gene met mij te maken krijgt, waarbij ik het onderliggende, gehoorzamende, offerende, bewaakte en bevoogde deel ben.’

‘Sexualangst’

De hoofdpersoon uit De bediende is ook nog op een andere manier terughoudend, namelijk in zijn verhouding tot de vrouw van zijn baas. Mevrouw Tobler heeft in de ogen van Jozef ‘iets geheimzinnigs’, ja ze is een ‘in menig opzicht zelfs mooie vrouw’. Anderzijds lijkt ook mevrouw, wier man als gezegd frequent uithuizig is, niet onverschillig tegenover haar bediende te staan. Enkele keren lijkt een toenadering nabij. Bijvoorbeeld als Jozef op een dag met mevrouw Tobler in de tuin is en deze, terwijl ze op de schommel heeft plaatsgenomen, hem vraagt om haar te duwen. ‘Ze riep dat ze het fijn vond,’ staat er dan. Vervolgens lezen we: ‘Hij moest haar toch gauw tegenhouden, omdat ze dreigde duizelig te worden. Terwijl hij dat deed, ademde hij gedwongen de geur van haar lichaam in, dat hij een ogenblik met zijn arm moest omvatten. Haar haren raakten zijn gezicht aan. Die volle, lange armen! Hij dwong zich om weg te kijken. De gedachte om haar hals te kussen, schoot onmiddellijk door hem heen, maar hij deed het niet. Een minuut later dacht hij met huiver aan deze eenvoudige mogelijkheid, en hij was blij haar achterwege gelaten te hebben.’ Jozef laat nog enkele andere mogelijkheden achterwege. Zoals trouwens een geslaagde toenadering tussen man en vrouw in het werk van Robert Walser nergens voorkomt. Ongetwijfeld hebben we bij hem te maken met een schoolvoorbeeld van Sexualangst, die in zijn tijd zeer verbreid was en binnen de Duitse literatuur eveneens frequent voorkomt bij bijvoorbeeld Rilke, Hofmannsthal en de vroege Thomas Mann. (Een heel aardige vergelijking tussen Robert Walser en zijn Portugese tijdgenoot Fernando Pessoa, waarin deze schuwheid op seksueel gebied eveneens ter sprake komt, maar daarnaast ook andere opvallende overeenkomsten zoals het rollenspel en de hang naar een eenvoudig leven, kwam ik onlangs tegen in een opstel van Peter Hamm opgenomen in: Fernando Passoa - Algebra der Geheimnisse. Ammann Verlag, Zürich 1986.)

De bediende mag dan over het geheel genomen een minder werk van Robert Walser zijn, dat de Zwitser niettemin een groot taaltalent was bewijst hij ook hier. Er staan talrijke schitterende natuurbeschrijvingen in deze roman, die Walser binnen amper zes weken en vrijwel zonder correcties voltooide. (Het manuscript is bewaard gebleven.) Soms is Walsers sterk associatieve stijl - hij gebruikte graag de metafoor ‘mit Worten tanzen’ - plechtig en ironisch, hetgeen in contrast met de banale inhoud tot komische effecten leidt. Jeroen Brouwers heeft met de vertaling van dit werk duidelijk minder moeite gehad dan indertijd met Jakob von Gunten. Dat hij het Duitse woord ‘Unwetter’ met ‘onweer’ vertaalt in plaats van met ‘noodweer’ is natuurlijk een klassieke blunder. En in een passage als: ‘Ein paar Bauern standen am Weg. Zu beiden Seiten desselben streckten sich üppige Wiesen aus (...),’ refereert ‘desselben’ natuurlijk aan die weg en niet aan die boeren, waardoor de vertaling ‘aan weerskanten van hen’ fout is en zou moeten luiden ‘aan weerskanten daarvan’. Zulke fouten komen in deze doorgaans prettig leesbare vertaling echter niet al te vaak voor.

■