Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 3]

Groepsfoto met schrijver
Het eerste deel van Pierre Dubois' literaire levensgeschiedenis

Hermetisch en besterd Literair leven in jaren van onrust Memoranda door Pierre H. Dubois Uitgever: Nijgh & Van Ditmar, 203 p., f36,50

Jacques Kruithof

De Memoranda vormen geen autobiografie, geen levensgeschiedenis met Pierre H. Dubois in het middelpunt van de belangstelling. Dat is heel goed te begrijpen. Ten eerste is de auteur bij lange na niet ijdel genoeg om het feestvarken van zijn eigen werk te willen zijn; de trekken die hem typeren zijn veeleer bescheidenheid en discretie. Ten tweede heeft Pierre Dubois in een reeks romans met autobiografische inslag al het achterste van zijn tong laten zien, dat wil zeggen: de essentie van zijn levensbeschouwing blootgelegd. Wie zijn werk aandachtig heeft gevolgd, kan weten dat deze beschouwing voor hem veel meer betekent dan de blote feiten van het levensverhaal, en dat hij, als hij ‘ik’ zegt, iets anders doet dan mensen die om het hardst ‘ik’ roepen.

Een schrijver die het graan van zijn leven, om met Marsman te spreken, heeft omgestookt tot jenever, tot de geserreerde vorm van roman, essay en poëzie, de autobiografische schrijver heeft wellicht het minst van allen behoefte aan een autobiografie. Van Dubois' Memoranda valt allereerst te zeggen dat zij een oeuvre flankeren: ze geven een nieuwe doorsnede van een leven dat reeds meermalen verteld is, met de superieure middelen van de fictie.

De beste kenschets van dit oeuvre is van Paul de Wispelaere, die schrijft: ‘Dubois’ romans zijn concrete verbeeldingen van het persoonlijkheidsbeginsel dat hij in zijn essays demonstreert. Ook deze werken vertonen onderling een nauwe samenhang, zowel in het vertelprocédé als in de motieven die, met nuanceringen en accentverschuivingen, telkens weer terugkeren. Men kan ze lezen als variaties op wezenlijk hetzelfde thema en hetzelfde boek. Het model ervan is de situatie van een mannelijk hoofdpersonage dat op zijn leven of cruciale episoden eruit terugblikt, en schrijvende probeert de waarheid ervan te achterhalen. Daar zitten uiteraard nogal wat autobiografische trekken in. (...) De hoofdfiguren vertegenwoordigen allen de ontkerstende moderne mens die ‘gedoemd is vrij te zijn’ (Sartre), en uit deze op zichzelf aangewezen vrijheid zijn eenzaam en tragisch bewustzijn put. Hun bewustwordingsproces en onverbloemde zoektocht naar het wezen van de eigen persoonlijkheid stuit telkens weer op verscheurdheid en velerlei innerlijke contradicties. Onveranderlijk onthult dat proces de tegenstelling tussen de geconstateerde gespletenheid en onmacht én het droomverlangen om daaraan te ontsnappen in zuiverheid en harmonie. De bevrediging van dat verlangen in een of ander bovenpersoonlijk geloof of systeem wordt principieel geweigerd, en in de persoonlijke beleving zelf blijkt het onvervulbaar te zijn. Daarom is het een tragisch verlangen dat het hele leven tot een opperste paradox maakt. Dit thema vormt de kern van heel Dubois' romanoeuvre.’

Deze kenschets kan vrijwel ongewijzigd dienen als een portret ten voeten uit van de schrijver van de Memoranda: iemand die terugblikt naar de tijd dat hij schrijver werd, en daarmee zichzelf, iemand die verslag uitbrengt van een zoektocht die nog steeds gaande is, maar waarvan de eerste etappes alvast in kaart worden gebracht.

Is het boek geen egocentrische levensgeschiedenis, het is evenmin een soort ‘gestalten tegenover mij’, waarin de verteller zich op de achtergrond houdt, en de lezer op een serie portretten onthaalt. Die reeks houden we van Dubois te goed, want hij besluit zijn voorwoord met de aankondiging: ‘Het is (...) mijn bedoeling om naast deze memoranda - en als God en de uitgever het willen - essays te laten verschijnen die het hierin opgeroepen beeld een noodzakelijke aanvulling geven.’ Met alle respect voor God en de uitgever moet ik toch opmerken dat zij inzake het schrijverschap van Pierre Dubois geen belangrijke stem in het kapittel lijken te hebben.

Wat zijn deze Memoranda dan wel? Het voorwoord, vademecum, spreekt van ‘een autobiografie in het perspectief van de literatuur’. De lezer gaat inderdaad met Dubois mee op een zoektocht, een queeste naar de literatuur en het schrijverschap als ‘een consequente levensnoodzaak’, als ‘een onvermijdelijke vorm van leven’. Nu wordt ook het onvermijdelijke doorgaans niet zonder slag of stoot veroverd of verworven, en Pierre Dubois laat ons in extenso zien wie hem zoal behulpzaam zijn geweest.

Donors

Dat doet mij denken aan die sprookjeshelden die er op uittrekken om in een vreemde, vijandige wereld avonturen te beleven. Ze komen aan de rand van een ondoordringbaar woud en zoeken, na allerlei vergeefse pogingen, 's avonds onderdak in een nederige stulp waar een oud vrouwtje woont. Die vraagt dan of de gast zo vriendelijk wil zijn haar hutje even aan te vegen, en als hij een oudere broer is, zegt hij: nee, oud vrouwtje, ik ben een prins dus doe dat zelf maar, en op slag verandert hij in een pad. Alleen de jongste zoon neemt zonder morren het karwei op zich, en de andere ochtend voert een comfortabele allee hem dwars door dat betoverde woud, op weg naar zijn bestemmeing.

Personages als dat oude vrouwtje heten donorfiguren; ze treden soms maar even in het verhaal op, en helpen de held om zijn doel te bereiken. Ik wil de Memoranda uiteraard niet als een sprookje afschilderen, maar de lezer ziet Pierre Dubois erin optreden als een jongste zoon, een leerling zo men wil, die het avontuur zoekt en daarbij keer op keer ter zijde gestaan wordt door donorfiguren, of zoals hij zelf zegt, door schrijvers die ‘vorm aan mijn leven gaven en dat begonnen te bepalen’.

De meesten van die schrijvers hoorden bij de generatie van Forum, Ter Braak, Du Perron, Hendrik de Vries, maar ook een oudere als P.N. van Eyck was erbij. In 1942 schreef hij Dubois in een brief: ‘Als dichter leven wij helemaal in het onverwachte, zij het dat het leven bij nadere beschouwing van onverwachtheid tot onverwachtheid, toch een eigenaardige en zelfs vaste lijn blijkt te volgen’ - de Memoranda zijn daarvan de proef op de som, en dat durf ik ook voor het tweede deel nu al te zeggen.

In Hermetisch en besterd, dat loopt tot de zomer van 1942, is verreweg de belangrijkste van deze donorschrijvers Jan Greshoff. Hij is dat niet uitsluitend omdat hij Pierre Dubois met een zeldzame edelmoedigheid uit financiële perikelen heeft gered, als het tegendeel van de apostel Paulus: kom over, naar Brussel, ik help je wel. Zijn betekenis is vastgelegd in twee zinnen van Dubois: ‘Ik was ineens overgeplaatst in een andere wereld. Maar die wereld was de mijne, en ik herkende haar als zodanig.’ Daar is inderdaad het ondoordringbare bos opengelegd, een wereld van avontuur ontsloten, en een groter geschenk is nauwelijks denkbaar.

Behalve met deze, wat oudere auteurs komt de lezer van de Memoranda tevens in aanraking met schrijvers van Dubois' eigen lichting: Cola Debrot, Jef Last, Bertus Aafjes en anderen die men pleegt te rekenen tot de generatie van Werk en Criterium. Over dat laatste tijdschrift merkt Dubois op dat het ging ‘om een zaak van levensbeschouwelijke aard, van levenshouding, dat wil zeggen, om een reflectie over het menselijk bestaan. Wat in de naoorlogse literatuur een “existentieel bewustzijn” werd genoemd lag, hoe onhelder het ook nog was geformuleerd, aan onze opvattingen ten grondslag, en het vond zijn weerspiegeling in de literatuur.’ In zulke aantekeningen is die eigenaardige en vaste lijn van Van Eyck, als de hoofdlijn in het eigen leven, alvast getrokken.

Pierre H. Dubois

Een boek dat eindigt in 1942 heeft onvermijdelijke een decor van crisisjaren, opkomend nationaal-socialisme en oorlog. Pierre Dubois beklemtoont nogal dat hij zelf en andere individualisten het als hun recht en plicht beschouwden, om zich verre te houden van aards en politiek gewoel; een onwetendheid en onachtzaamheid die men zich tegenwoordig moeilijk meer kan voorstellen. De Duitse inval maakte daar een einde aan, ook voor de literatuur.

In een poëzie-nummer van Criterium, november 1940, stond een gedicht van Aafjes met zeer erotische strekking, al lijkt de regel ‘De liefde maakt een klein bed groot’ mij van weinig expertise te getuigen. De een of andere NSB-criticus betitelde het gedicht als een ‘bordeelproduct’, waarop Pierre Dubois repliceerde dat de man kennelijk meer verstand had van bordelen dan van poëzie. Voor iemand die, blijkens zijn Memoranda, geruime tijd zo ongeveer in een bordeel gewoond heeft, vind ik dat een gewaagde opmerking.

Ik verwijs er ook alleen naar omdat het werk van Dubois een polemische inslag heeft, die zelden als een bijzonder kenmerk wordt vermeld. Het heeft te maken met wat De Wispelaere noemt de weigering van ieder geloof of systeem, en dat brengt mij uiteraard bij de voorgeschiedenis die, al is het tamelijk beknopt, in dit boek ook verteld wordt.

Katholieke wereld

De Memoranda beginnen met zeventiende-eeuwse voorouders; het zal wel niet geheel toevallig zijn dat zij in Luik woonden, toen er in die stad nog niet eens een universiteit was. Daarop volgt een korte schets van het katholieke gezin en milieu met alle godsdienstige, intellectuele en sociale beperkingen, die enkel kunnen worden opgeheven door het vaste besluit een andere wereld, een eigen wereld te gaan zoeken. De toeëigening van de cultuur is voor velen in de moderne literatuur de manier bij uitstek waarop mensen zich losmaken van het ouderlijk huis; ze krijgen daardoor deel aan een artistieke wijze van denken en leven, misschien wel de enige waardoor de mens vrij adem kan halen.

Merkwaardig genoeg zet Pierre Dubois zijn eerste schreden op weg naar die eigen, onvermijdelijke wereld, bij de witte paters in zijn eerste jaren op de humaniora-opleiding. Na bijna een halve eeuw is het wellicht niet overbodig te zeggen dat er voor de oorlog een katholieke, literaire subcultuur bestond, in dit boek vertegenwoordigd door Van Duinkerken en vooral Henri Bruning, die in de eigen geloofskring de verlokkingen van het ware avontuur kon doen vermoeden.

Uit die katholieke én literaire wereld kwam in elk geval de overste dr. Smoor, al weer zo'n donorfiguur, die zijn jonge leerling Dubois ernstig onderhoudt over het feit dat hij schrijft. Niet dat dat iets ergs is, maar, zegt hij, ‘schrijven is een bezigheid waarin je allereerst zelf centraal staat’, en voor een missionaris die geacht wordt zich geheel en al aan anderen te wijden, geeft dat geen pas. Zo vinden we Pierre Dubois terug bij de jezuïeten van wat ze in Amsterdam ‘het Ig’ noemen, waar hij prompt het gymnasium niet afmaakt, en al gauw publiceert hij in bladen van de eigen godsdienstige kring, en begint zelfs met enkele bentgenoten een tijdschrift dat Klondyke heette, maar waar, geloof ik, niet bijzonder veel goud werd gevonden.

In de jaren daarna gebeurt er met Pierre Dubois van alles dat bijdraagt tot de rijkdom van het leven, al is het op het moment zelf soms even slikken. Hij constateert dat het katholicisme ‘geen wezenlijke inhoud’ meer voor hem heeft; ‘het is geen proces geweest van geloofsverlies, maar een proces van bewustwording van wat ik werkelijk dacht en werkelijk voelde.’ Vrijwel tegelijkertijd speelt de eerste langdurige relatie met een vrouw, sterven de beide ouders, en wordt het schrijverschap een definitieve keuze, met publikaties van een heel andere signatuur, een eerste boekje, over Carel Willink, en de grote plannen voor een roman over Savonarola, die hier nog Erfdeel der rechtvaardigen moet gaan heten, maar die we kennen als Een vinger op de lippen - pas vele jaren later verschenen, en nog weer jaren later ademloos gelezen door een scholier die merkte dat zijn geloof geen wezenlijke inhoud meer bezat, en die dit hier nu schrijft.

De laatste bladzijden van Hermetisch en besterd zijn aanmerkelijk frivoler dan de titel suggereert: ze bevatten een reeks scènes de la vie de bohème waarin de jenever op een minder marsmanniaanse wijze stroomt, ofschoon men dat ook heel vitalistisch kan noemen. Ik vat het maar op als de verklaring van de fraaie slotscène, een weemoedig afscheid van Amsterdam, waarbij het de verteller alleen niet wil lukken zich te herinneren wat hij die laatste nacht heeft uitgespookt.

Dat doet er natuurlijk ook minder toe dan het avontuur dat hem op dat ogenblik aanlokt in Brussel - iets wat ook voor ons, lezers, nog in de schoot der toekomst verborgen ligt. Vast staat al wel, met een citaat uit Requiem voor een verleden tijd, ‘dat de tijd wel verloopt, maar niet verdwijnt, dat het verladen, getransformeerd in beeld, sensatie, ontroering, in elk geval in iets dat werkzaam blijft, geen verleden en geen dode afvalstof wordt, maar iets dat leeft, al heeft het een andere werkelijkheid gekregen’.

■