Vrij Nederland. Boekenbijlage 1987

[p. 3]

Heaney's angstige betrokkenheid
Peter Nijmeijer vertaalde de poëzie van de Ierse dichter Seamus Heaney

Mistroostig en thuis door Seamus Heaney Vertaling en nawoord Peter Nijmeijer Uitgever: Kwadraat, f32,50 Poems 1963-1983 door Michael Longley Uitgever: Penguin, f22,50

Jan van der Vegt

Gedichten van Seamus Heaney werden al eerder door Peter Nijmeijer vertaald. In 1981 bundelde hij er vijf in de plaquette De rugwaartse blik en nu is onder de wat al te droefgeestige titel Mistroostig en thuis een bundel met vierendertig verzen van deze prominente Ierse dichter verschenen.

Heaney is niet makkelijk te vertalen. De versbouw is vaak virtuoos in zijn samenhang met het ritme. Klankeffecten worden geraffineerd aangebracht en de taal valt op door concentratie en een verre van alledaagse woordkeus. Genoeg kwaliteiten om de vertaler, die tevens bloemlezer is, in verlegenheid te brengen. Nijmeijer verdient het compliment dat hij het zich niet gemakkelijk heeft gemaakt. De gedichten die hij koos, geven een goed beeld van Heaney's ontwikkeling van zijn debuut in 1966 tot en met zijn recente werk, en deze keus is bovendien representatief voor vormgeving en thematiek in deze poëzie. Om dat te bereiken moesten ook gedichten worden opgenomen die aan de vertaler hoge eisen stellen, en Nijmeijer is dat niet uit de weg gegaan.

In 1939 is Heaney geboren in een katholiek boerengezin in Noord-Ierland en deze afkomst heeft hij in zijn poëzie geïntegreerd. In dit opzicht sluit hij zich aan bij Patrick Kavanagh (1904-1967) die de Ierse poëzie terugbracht naar de harde werkelijkheid van het landleven, ver van vage Keltische romantiek. Maar Heaney's beeld is niet tragisch, zoals dat van Kavanagh, anders zou hij het essentiële werk van de boer, het graven, niet tot metafoor voor zijn gedichten hebben gemaakt:

Tussen mijn vinger en mijn duim
Rust de logge pen.
Met hem zal ik graven.

Graven in de aardappelakkers en graven in de turfvelden. Dat laatste wordt ‘opgraven’ als Heaney op het spoor is gekomen van de beroemde veenlijken uit Denemarken: de Man van Tollund, de Man van Grauballe, en andere. Zij kwamen, voor straf of als offer, door prehistorisch geweld om het leven en de dichter zet hun lot op één lijn met dat van de slachtoffers die hij zelf in Noord-Ierland ziet vallen. Daarom stelt hij zich voor dat hij in de moordzuchtige dorpen van het prehistorische Jutland ‘mistroostig en thuis’ is, wat behalve de titel van de bundel ook de slotregel van het gedicht ‘De Man van Tollund’ is.

De veenbodem in het landschap waar hij opgroeide, wordt met lagen door de tijd een mythische bodem onder zijn bestaan, maar diezelfde bodem houdt ook sporen van het historisch geweld vast waardoor het trauma voelbaar wordt waaraan de Noordierse poëzie niet ontkomt: dat van haat en geweld in Ulster.

Beschaafde woede

Heaney weet dat hij zich niet kan distantiëren. Geen gedicht maakt dat beter duidelijk dan ‘Bestraffing’. Via het veenlijk van een jonge vrouw die wel wegens overspel gedood zal zijn en die hij haast liefdevol beschrijft, komt hij uit bij de meisjes die in Noord-Ierland met teer besmeurd worden om hun heulen met de vijand. Hij is dan degene

...die in beschaafde woede
oogluikend zou toezien,
en toch de stipte, intieme wraak
van de stam zou begrijpen.

En daardoor erbij betrokken raakt. Wie het geweld zo met schuldige betrokkenheid ervaart, zal ook naar verzoening streven. In ‘Begrafenisriten’ geeft Heaney daarvan een visioen, als hij een immense rouwstoet vanuit Ulster de doden naar de neolithische graven in het dal van de Boyne laat brengen. Het verleden neutraliseert de bitterheid. Maar een visioen heft een trauma niet op.

De symbolische kracht die historische voorvallen krijgen, verbindt de poëzie van Heaney met die van Yeats. Tussen Yeats en Kavanagh, twee tegenpolen die beiden hun stempel op de nieuwere Ierse poëzie drukten, neemt Heaney een tussenpositie in. In recenter werk uit dat zich in de manier waarop hij een nieuwe inspiratiebron, het werk van Dante, koppelt aan het katholieke Ierland en het geweldtrauma.

Heaney is uit Noord-Ierland weggegaan. In Glanmore, ten zuiden van Dublin, schreef hij de tien ‘Glanmore Sonnets’ (Nijmeijer vertaalde er vier van), die geweld, angst en dood met liefde en geluk confronteren:

Op onze doornstruik buiten bij het keukenraam
Bungelt een zwarte rat als aangestoken fruit:
‘Hij keek me aan, ik fantaseer het niet,
Ga zelf kijken. Hij staarde me strak aan.’
Kwamen we hiervoor naar dit ongerepte land?

De kernregel van het sonnet dat zo begint, komt neer op de vraag hoe de dichter zich nog voor poëzie kan verontschuldigen. Het antwoord daarop is misschien de transpositie van Dantes visioen van schuld en straf naar een Iers vagevuur. Centraal in de bundel Station Island (1984) staat een reeks gedichten die zijn gesitueerd op Station Island in Lough Derg, een meer in het noorden van de Ierse Republiek. Dit eilandje, dat ook Sint Patricks Purgatorium wordt genoemd, is een plaats van vrome, ascetische boetedoening. In twaalf gedichten, deels in Danteske trant geschreven in terzinen, roept Heaney er de geesten van gestorvenen op uit hun vagevuur. Nijmeijer vertaalde alleen het gedicht waarin de bebloede schim van een winkelier verschijnt, een vriend van vroeger, gedood bij een aanslag. ‘Vergeef me dat ik me afzijdig heb gehouden - /vergeef me mijn angstige betrokkenheid’, zegt de dichter. Die vergiffenis krijgt hij niet, want na een ontwijkend antwoord vervaagt de schim. Het diepste trauma van de dichter is misschien het gevoel niet daadwerkelijk solidair te kunnen zijn.

Seamus Heaney
david levine

Nijmeijer bleef met zijn vertaling terecht heel dicht bij Heaneys tekst. En hoewel Engels nu eenmaal compacter kan zijn dan Nederlands, slaagde hij er vaak in het karakteristieke ritme van Heaney te behouden, zoals in deze stoffen uit ‘Zomerhuis’, een korte cyclus over liefde die door bederf bedreigd wordt:

Met een laatste
onmuzikale drift
beginnen lange korrels
zich te openen en van boven

te splijten en opnieuw
putten we
het witte, platgetreden
pad naar het hart uit.

Toch ontstond soms een stroefheid die aan de soepelheid van het Engels te kort doet, wat in veel gevallen misschien even onvermijdelijk was als het uitbreiden van het aantal lettergrepen in de regels van de sonnetten, wat het ritme verstoort. Door moeilijk te vertalen gedichten op te nemen, veroorzaakt Nijmeijer zelf dat hij niet overal kon schitteren.

Vertaling

Maar er zijn ook aanvechtbare passages en fouten die onnodig waren. Waarom is de titel ‘Death of a Naturalist’ vertaald met ‘De dood van een naturalist’? Bedoeld is een natuurvorser en in die betekenis is ‘naturalist’ in het Nederlands zeer ongebruikelijk en verwarrend. In ‘Veenland’ bleef ‘Great Irish Elk’ nodeloos onvertaald. Het is het Ierse Reuzenhert. In hetzelfde gedicht is ‘definition’ verkeerd vertaald met ‘definitie’, want het gaat om de voltooiing van turf tot steenkool. Door in ‘Begrafenisriten’ ‘cupmarked stones’ te vertalen met ‘gebutste stenen’ is het beeld van stenen met (magische) merktekens, dat op die plaats zeer functioneel is, verloren gegaan. ‘Shying as usual’ in ‘Het Ministerie van Angst’ is niet ‘zoals gewoonlijk verlegen’, maar ‘zoals gewoonlijk terugschrikkend’. Een mooie metafoor voor het proeven van oesters is: ‘My tongue a filling estuary’. De vertaling ‘een voedzame riviermond’ is nogal gek: die (rivier)mond loopt vol met zeewater. In Sonnet VIII zit een kikker in een houtmijt. Vreemd, maar bij Heaney is het een pad (toad). ‘Opzettelijk zou hij zijn boek/van terughoudendheid laten vallen’ staat in ‘De meester’, maar ‘unclasp his book of withholding’ betekent dat het boek geopend wordt. De vertaling van ‘In de beuk’ zou volgens de aantekeningen tijdens Poetry International 1986 met andere vertalers besproken zijn. Dan had beginregel ‘Ik was een uitkijk, gepost en vergeten’ wel in ‘een uitkijk, vergeten op zijn post’ veranderd mogen zijn, want het eerste is geen Nederlands.

Tegenover zulke onzorgvuldigheden en soms storende fouten staat dat de vertalingen vaak nauwkeurig zijn en meer dan eens letterlijk én dichterlijk met allerlei oplossingen die verloren klankeffecten compenseren. Een voorbeeld van een mooie vertaalvondst zit in het gedicht ‘Noord’, in de regels:

De zwemmende tong van het Vikingschip

bleek achteraf voortvarend -
zij zei dat Thors hamer neerkwam
op geografie en handel

In het Engels is de tweede regel: ‘was buoyant with hindsight’ en de Nederlandse versie sluit eigenlijk beter aan bij de dubbelzinnigheid van ‘tong’.

In de drie gedichten die Nijmeijer uit het eerdere bundeltje De rugwaartse blik gehandhaafd heeft, zijn verscheidene verbeteringen aangebracht. Hopelijk heeft Mistroostig en thuis zoveel succes dat hij bij een heruitgave nog eens onvolkomenheden kan wegwerken.

Een van de vertaalde gedichten van Heaney is aan Michael Longley opgedragen, zijn vriend en generatiegenoot. The Salamander Press publiceerde twee jaar geleden Longleys verzamelbundel Poems 1963-1983, die nu ongewijzigd als King Penguin is herdrukt. Vergeleken met Heaney is Longley een minder opvallend dichter, een minor poet misschien, wiens grootste kracht in natuurpoëzie ligt. Hij heeft een voorkeur voor kustlandschappen, de zee met vogels, eilanden als de Hebriden. Een harde, koele natuur met een strakke helderheid die ook een van de kwaliteiten van zijn poëzie is. Zijn versbouw is onberispelijk maar niet verrassend. Zijn thematiek - vaak de botsing van erotiek en vergankelijkheid - is herkenbaar, maar heeft niet het gedrevene van Heaneys poëzie. Longley is in Belfast geboren, ook in 1939, en kent de bitterheid van het geweld in Noord-Ierland, maar hij neigt tot een indirecte weergave ervan in zijn verzen, waaruit misschien eerder bescheidenheid spreekt dan gebrek aan betrokkenheid. Het gedicht ‘Codicils II’ is verrassend genoeg om een dichter te typeren die toch naast een generatiegenoot als Heaney op eigen benen kan staan:

It is a last desolate weaning
When you hug me, the sole survivor
- Without location or protocol -
Of a tribe which let the fire go out.

I shall explain to the first stranger
With a smattering of my dialect
Why I am huddled up in mourning
And, like a baby, sucking my thumb.

■