Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 19]

Een lappendeken voor eigen gebruik
Autobiografische essays van Alice Walker, schrijfster van The Color Purple

De tuinen van onze moeders, een zoektocht door Alice Walker Uitgever: Sara, f32,50

Elsbeth Etty

Haar betoudovergrootmoeder liep als slavin van Virginia naar Eatonton, Georgia met twee baby's op haar heupen. Ze werd 125 jaar oud. Ter nagedachtenis aan die wandeling hield de zwarte Amerikaanse schrijfster Alice Walker haar meisjesnaam Walker aan.

Die naam blijkt uitstekend bij haar te passen. In haar essay-bundel De tuinen van onze moeders, een zoektocht wordt niet alleen letterlijk heel wat afgereisd en gewandeld; samen vormen de stukken een weliswaar lastige, maar toch boeiende wandeling door het leven van de schrijfster, dat van haar voorouders én de zwarte, vrouwelijke Amerikaanse literatuur.

Alice Walker is in Nederland geen onbekende meer. Haar verhalenbundel In Love and Trouble en haar romans Meridian en The Color Purple (waarvoor ze in 1983 de Pulitzer Prize won en waarvan de verfilming door Steven Spielberg deze maand de Nederlandse première beleeft) werden vertaald, zoals nu de essaybundel In search of our mothers gardens: A collection of Womanist Prose uit 1983.

In het eerste essay van de bundel zegt Walker: ‘Wat bij het beoordelen van kunst of van het leven altijd nodig is, is het grote perspectief. Verbanden die gelegd worden, of althans pogingen daartoe, daar waar die voorheen niet bestonden, de inspanning die het kost om de rode draad, het samenbundelende thema, in je blik op de veelkleurige wereld te omvatten, door een immense verscheidenheid heen.’ Die ‘rode draad’, dat ‘samenbundelende thema’ is in De tuinen van onze moeders echter nauwelijks te vinden, althans als men Walkers andere werk niet kent. In The Color Purple en in haar eerste dichtbundel Once heeft Walker veel autobiografisch materiaal gestopt, maar zelden of nooit iets van zichzelf prijsgegeven in interviews. Deze bundel, haar eerste echt autobiografische, kan nu als een leidraad dienen.

Haar ‘zoektocht’, een lange wandeling die ver voor haar geboorte begint, heeft als vertrekpunt de slavenvertellingen die haar door haar moeder werden overgeleverd en voeren de lezer naar vergeten of nooit ontdekte zwarte schrijfsters, naar de beweging voor burgerrechten in de jaren zestig en naar de feministische beweging van de jaren zeventig en tachtig. Thema's die door de hele bundel heen terugkomen zijn haar haat-liefdeverhouding tot het Amerikaanse zuiden van haar jeugd, de problemen en taken van zwarte schrijfsters, interraciale relaties, moederschap en Afrika. Maar dé rode draad in het boek is de ontwikkeling van Alice Walker zélf en wie die draad door het doolhof van deels ontroerende, deels onsamenhangende en oppervlakkige essays volgt, wordt beloond met een tamelijk compleet beeld van de schrijfster.

Bannelinge

Of ze het met opzet heeft gedaan of niet, het levensverhaal van Alice Walker zoals dat in De tuinen van onze moeders geschetst wordt, is een typisch Amerikaanse succes-story: van arm, zwart en getekend verschoppelingetje tot gevierde schrijfster. Als jongste in een gezin van acht kinderen werd ze in 1944 geboren in Eatonton, Georgia. Haar ouders waren arme deelpachters en verdienden met hard ploeteren op het land en in de huishoudens van blanken niet meer dan 300 dollar per jaar. Ze groeide op in het zuiden van de rassenscheiding. ‘Ik was een bannelinge in mijn eigen stad en begon de witte inwoners ervan evenzeer te verfoeien als ik hield van het platteland van Georgia.’ Op zaterdagmiddagen keek ze verlangend door het raam van de cafetaria op de hoek hoe witte tieners in het comfort van de airconditioning op barkrukken cola dronken en in ijsjes hapten. Zwarte mensen mochten naar binnen om iets te kopen, maar het niet ter plekke gebruiken. ‘Toen in de late jaren vijftig in Eatonton het eerste motel werd gebouwd, was de algemene opvatting over wat iemands plaats was zo duidelijk, dat de eigenaars niet eens de moeite namen om een bordje met “Alleen voor blanken” op te hangen,’ schrijft ze.

Acht jaar oud was Alice Walker toen haar broers geweren kregen en een van hen haar per ongeluk in haar oog schoot. Ze werd blind aan dat oog, leefde jaren met de angst dat ook het andere oog zou worden aangetast en hield er lange tijd een lelijk litteken aan over. In feite vormde die ervaring het begin van haar schrijverschap. Vanuit haar ‘eenzelvige, eenzame positie, de positie van uitgestotene’ begon ze, zoals ze het zelf beschrijft, mensen en dingen ‘werkelijk te zien, werkelijk hun verhoudingen op te merken’ en te leren zich met hun ontwikkeling bezig te houden. Ze voelde zich na het ongeluk oud en lelijk en zat vol schaamtegevoelens, net als Celie uit The Color Purple, die zich arm, zwart, lelijk en vooral buitengesloten voelt.

Pas veel later kwam Alice Walker er achter dat ze, in de tijd van haar ongeluk, aan dezelfde weg van Eatonton naar Midgeville woonde als de door haar zo bewonderde (witte) schrijfster Flannery O'Connor die toen achtentwintig was. In het essay ‘Achter de pauw: de reconstructie van Flannery O'Connor, beschrijft ze hoe ze in 1974, samen met haar moeder, beide huizen bezocht: het totaal verwaarloosde waarin zij zelf woonde en de prachtige, door een huisbewaarder goed onderhouden villa van O'Connor. Dat leidde tot de volgende uitbarsting: ‘Wat ik voel op het moment dat ik aanklop is woede dat er iemand voor betaald wordt om voor haar huis te zorgen, terwijl het mijne - dat natuurlijk hoe dan ook nooit ons eigendom is geweest - langzamerhand tot stof vergaat. Haar huis wordt - in een ogenblik - het symbool van mijn eigen onterving, en in dat ogenblik heb ik de pest aan haar. Alles wat ze voor mij heeft betekend, wordt aangetast, hoewel haar aantasting binnen in mij tegen mijn wil gaat.’

Precies omgekeerd verging het haar met haar speurtocht naar de door haar herontdekte, overleden zwarte schrijfster Zora Neale Hurston in Mississippi: van haar bestond niet eens een grafsteen en het was Walker die deze uiteindelijk voor haar kocht. In twee essays over Zora Neale Hurston geeft ze niet alleen een schitterend portret van deze tot voor kort volstrekt vergeten schrijfster maar maakt ze ook op een ontroerende manier duidelijk wat Zora voor haarzelf betekend heeft.

Alle tinten bruin en zwart

De mooiste essays zijn die waar de succes-story aanvangt. Die over de Burgerrechten Beweging en over Martin Luther King, wiens gezicht het eerst zwarte gezicht was dat ze ooit op de televisie zag: ‘Door de beweging, door een ontwakend geloof in de nieuwheid en verbeeldingskracht van de menselijke geest, door het “zwart en wit samen” - voor het eerst in onze geschiedenis in een soort menselijke verhouding tot elkaar op tv en daarbuiten - door de ranselpartijen, de arrestaties, de hel van het gevecht in de afgelopen jaren, heb ik harder gevochten voor mijn leven en voor een kans om mezelf te zijn, om meer dan een schaduw, dan een nummer te zijn, dan ik ooit eerder in mijn leven had gedaan. Daarvoor had het geleken of er, anders dan de moeite voor het dagelijks brood, geen werkelijke reden tot vechten was. (..) Ik heb mijzelf naar het punt gevochten en getrapt en gevast en gebeden en gevloekt en gehuild. Het was of ik, letterlijk, opnieuw geboren werd. Alleen “weten” heeft me naar de wereld, naar de universiteit, naar de mensen gestuurd. (...) Dit althans heeft de Beweging mij gegeven.’

Alice Walker

Hiermee begon weliswaar Walkers bewustwording en haar succes bij ‘de Beweging’. Voordat ze de schrijfster was die ze altijd wilde worden kwam er nog heel wat ellende over haar heen. Mooi maar helaas wat fragmentarisch is het essay ‘Uit een interview’, dat een interview met zichzelf blijkt te zijn. Ze vertelt er onder meer in hoe ze, in het laatste jaar van haar universitaire studie, in de winter van 1965, zwanger uit Afrika terugkeerde, een abortus onderging en gekweld werd door een zware depressie en sterk suïcidale neigingen. In één week schreef ze bijna alle gedichten die later de bundel Once zouden worden. ‘Mijn voornaamste zorg,’ zegt ze in dit essay, ‘is het geestelijk overleven, het ongeschonden overleven van mijn volk.’ In tal van andere stukken in de bundel zet ze uiteen dat deze zorg bij alles wat ze schrijft haar uitgangspunt is.

In de tweede helft van de jaren zestig trouwde Walker met een joodse burgerrechtenadvocaat. In Mississippi, waarheen ze na hun huwelijk verhuisden, bestond nog een wet die interraciale relaties verbood. De angst die ze gevoeld heeft voor de lynchpartijen die daar gebruikelijk waren om vergrijpen als ‘gemengde huwelijken’ af te straffen, keert steeds in haar werk terug, evenals een grote belangstelling voor interraciale relaties in het algemeen. Het is zelfs een obsessie, met haar achtergrond misschien niet meer dan logisch, maar voor mensen die zelf niet zo direct betrokken zijn bij racisme en colorisme vaak moeilijk na te voelen. Van vrijwel ieder personage dat ze beschrijft vermeldt ze de precieze huidkleur: ‘zwart’, ‘donkerbruin’, ‘lichtbruin’, ‘koffiekleurig’, ‘beige’ of ‘wit’ en zelfs presteert ze het om een mooi, pikzwart meisje als ‘puur’ te beschrijven omdat... ze beschikte over ‘genen waaraan niet geknoeid was’.

Voor iemand die zo gekant is tegen racisme als Walker en die, zoals ze zelf

[p. 20]

steeds benadrukt, weigert om mensen in groepen en soorten in te delen is deze hokjesgeest op z'n minst paradoxaal. Tegenstrijdigheden zijn er in de bundel trouwens legio, alleen al wat de kwaliteit van de verschillende essays betreft. Soms zijn het uitgewerkte analyses of reportages, soms korte en sterk gedateerde ingezonden brieven aan tijdschriften. In hun totaliteit hebben de zesendertig stukken (essays, reportages, brieven, lezingen en redevoeringen), geschreven in de periode 1966-1982, veel weg van de lappendeken - de creatieve uitdrukkingsvorm bij uitstek van zwarte moeders - die in Walkers werk zo'n grote rol speelt.

Hoewel sommige van die dekens zo mooi zijn dat ze als pronkstukken in musea hangen, zijn de meeste vooral nuttige gebruiksartikelen. Zo is het ook met dit boek: als achtergrond bij Walkers romans is het heel bruikbaar, maar los daarvan stelt het eigenlijk te weinig voor om tentoongesteld te worden aan een publiek. Voor Walker zélf zijn dit soort stukken echter waarschijnlijk de lapjes waarvan ze bij tijd en wijle die heel bijzondere dekens maakt waaronder het niet alleen goed ‘overleven’ is, maar die echt kunstwerken zijn.

■