Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 8]

Aan de wieg van het schrijverschap

Ad Fransen

Gedebuteerd wordt er in de Nederlandse literatuur de laatste jaren aan de lopende band. Soms hoort men van een schrijfster of schrijver na het eerste boek niets meer, anderen komen al vrij snel met een tweede boek. Deze maand verschenen bijna tegelijkertijd drie debuten waarbij men zich afvraagt: wat is de ambitie van deze schrijvers? Gerrit Grobben publiceerde bij De Bezige Bij de roman De eendenkooi, Rein van der Wiel de verhalenbundel Gezicht op Haarlem bij Querido en Joost Zwagerman bij De Arbeiderspers de roman De houdgreep. Wat stellen ze zich voor bij hun schrijverschap? Ad Fransen stond aan de wieg. De boeken worden besproken op pagina 10 en 15.

Rein van der Wiel, Gerrit Grobben en Joost Zwagerman: Gesprek met drie debutanten over hun schrijversambities

We zijn in 1986 nog maar net even over de helft van de rit en nu al verschenen er welgeteld twaalf prozadebuten. Dit wordt een topjaar voor papieren eerstgeborenen, dat staat nu al vast. Of de oorzaak van de toch alweer drie jaar aanhoudende debutantenvloed bij de kwaliteitsdrempelverlagende uitgevers ligt, dat mogen de recensenten uitmaken. Wat we nu wel eens willen weten is wat deze debutanten drijft, wat hun ambities zijn in de literatuur, hoe zij hun plaats willen bepalen als schrijver. Om daar achter te komen zit ik rond de tafel met de nieuwste oogst: Gerrit Grobben (36), schrijver van de roman De Eendenkooi, Rein van der Wiel (33), die debuteerde met de verhalenbundel Gezicht op Haarlem en Joost Zwagerman (22) die een roman schreef onder de titel De houdgreep. Drie totaal verschillende debuten. Van der Wiel legt zich in zijn verhalenbundel overwegend toe op de relatie tussen ouders en de wat weerbarstige, immer twijfelende, schoolgaande puber. Bij Zwagerman zijn de romanpersonages iets ouder, adolescenten tegen het eigentijdse decor van de videoclip en popmuziek. Liefde brengt hen zowel tot de prikkelende, maar ook ontluisterende conclusie dat de werkelijkheid er anders uitziet dan ze tot dan toe hadden gedacht. Bij Grobben doen we wat de leeftijd van de hoofdfiguur betreft een flinke stap terug. Zijn roman speelt zich af in de (verbeeldings)wereld van het kleine meisje Sonja, wiens eenzame lot doet denken aan dat van Elmer in Gerard Reves Werther Nieland.

Ik geef deze ISBN-Martin Ruyterachtige informatie om aan te geven dat deze drie debutanten niet bij elkaar zitten vanwege een min of meer gelijkluidende stem in de jonge Nederlandse literatuur, maar puur vanwege het feit dat ze bijna gelijktijdig debuteren. En natuurlijk, daar was het ons om te doen, om ze iets te ontfutselen over de ambitie van de debutant.

Schrijver willen worden of liever gezegd schrijver willen zijn - want je kunt nog zoveel multo-blocs volpennen, zonder iets gepubliceerd te hebben ben je voor de buitenwacht een halfgare dromer - moet zich volgens Jeroen Brouwers al vroeg manifesteren. In Het verzonkene schrijft Brouwers, wiens weg toch al lang was voordat hij een plaats bevochten had in de Letteren met de grote L: ‘Roerloos sta ik voor de etalage van de boekwinkel in de Kerkstraat in Den Bosch, in welke straat ik alle winkels ken. (...) Iedere dag, vóór of na enig uur dat ik ergens moet zijn, bijvoorbeeld op school, sta ik kwartieren lang voor de etalage van deze boekwinkel en droom er mijn leven. (...) Het leven zoals ik het mij droom, is een boekenleven: dat ik schrijver zal worden staat dan al vast. Dat ik schrijver zal worden van het boek dat het schitterendste boek zal zijn, het geheel met gouden letters geschreven boek, staat dan al vast. Dat ooit mijn naam te lezen zal zijn in de dertig jaar later verschijnende Moderne Encyclopedie der Wereldliteratuur staat dan al vast.’ (p. 50/51) Vraag, die voor de hand ligt aan het drietal: wanneer stond dit in hun geval allemaal vast?

Kloos

Voor Gerrit Grobben begon het allemaal op de middelbare school. Hij was niet de braafste van de klas en werd regelmatig op het matje geroepen van de rector. In diens kamer hing onder andere een portret van Willem Kloos. Grobben bezocht het Lely-lyceum op de Keizersgracht in Amsterdam en kon Kloos tot zijn illustere voorganger rekenen. Vandaar elke keer als hij in de directiekamer stond sprak die indringende blik van de Tachtiger hem aan: ‘Ik wist nog maar net wie Willem Kloos was, maar ik bewonderde die ogen van hem. Ik was toen vijftien, ik had meteen sympathie voor die blik, zoveel zelfs dat ik ook ben gaan schrijven. Vanaf dat moment begon het. Eerst gedichten, daarvan werden er - maar dat was weer veel later, toen was ik al een jaar of twintig - een paar in Avenue gepubliceerd. Daar kreeg ik honderd gulden voor, dat weet ik nog goed, van dat geld heb ik mijn ouders op een etentje getrakteerd. Zo'n publikatie deed me verder niks. Renate Rubinstein was destijds de mevrouw die over Avenue-literair ging, maar ik zag dat nu niet meteen als een vorm van erkenning.’ Rein van der Wiel heeft verbaasd toegeluisterd en Gerrit Grobben heel even onderbroken met de verwonderde vraag: ‘Wat zag je dan in die ogen van Kloos?’ Van der Wiel kent een dergelijke ervaring namelijk helemaal niet. Zijn debuut - en dat zegt hij zonder valse bescheidenheid - is het gevolg van het feit dat hij ooit eens een verhaaltje aan een redacteur van uitgeverij Querido overhandigde: ‘Ik heb in mijn jeugd nooit geschreven. Ja, een keer op mijn vijfentwintigste, toen heb ik eens een verhaaltje gemaakt, maar dat is meteen de prullenbak ingegaan. Pas vorige zomer op een regenachtige middag ben ik er nog eens voor gaan zitten. Puur voor de lol. Ik zat al een tijdje met het eerste verhaal uit mijn bundel, Gezicht op Haarlem, in mijn hoofd. Dat kwam er toen in een ruk uit. Ik vond het ontzettend leuk om te doen en ik heb dat verhaal, om eens een oordeel te krijgen van iemand die ik niet kende, laten lezen bij Querido. Maar nogmaals absoluut niet met de bedoeling om het te publiceren. Bij Querido waren ze erg enthousiast en ze vroegen of ik niet nog eens wat kon schrijven. Daar is nu dit boekje uit ontstaan.’ Van der Wiel beklemtoont nog eens dat hij ook tijdens zijn studie Nederlands - waarbij hij toch in contact kwam met de groten van de Nederlandse letteren - het schrijverschap nooit heeft geambieerd. Het is voor hem een vrijblijvende bezigheid, hetgeen hij blijft onderstrepen met het veelvuldig gebruik van het woord leuk. Gerrit Grobben, weliswaar al vanaf zijn vijftiende achter de schrijftafel en zes jaar lang moeizaam ploeterend aan zijn roman De eendenkooi, kan een heel eind meegaan in de houding van Van der Wiel. Grobben: ‘Ik denk dat het zo werkt. Je voelt je geen schrijver, maar je doet het omdat je er plezier in hebt, of in mijn geval, omdat je niet anders kan. Ik moet het doen en heb er plezier in. Ja, op een gegeven moment kan het een produkt worden, maar in eerste instantie gaat het niet om zo'n boekje of het schrijver zijn. Soms is het lijden en zwoegen, maar dat doen mensen die de marathon lopen ook en die hebben dáár weer plezier in.’

Rein van der Wiel en Gerrit Grobben zijn de meeste tijd van de dag kwijt aan het leraarschap. Grobben doceert geschiedenis, Van der Wiel Nederlands. In de avonduren corrigeren ze examens en huiswerk en als er daarnaast nog ergens een gaatje over is, dan wordt dát gevuld met het schrijven. Joost Zwagerman heeft inmiddels zijn wenkbrauwen al een paar maal gefronst. Dat hier door zijn collega's het schrijven als een soort hobby wordt beschouwd, vindt hij hoogst onbegrijpelijk. Zwagerman doet het schrijven er niet zo maar naast of bij, dat kunnen we ook al opmaken uit de data, die onder zijn roman staan: augustus-december 1985, hij heeft het boek in vijf maanden geschreven. Zwagerman zet dus wel alles aan de kant voor de schrijverij, laat zelfs, als het moet, zijn vriendin achter tijdens een vakantie. En om zijn studie Nederlands maakt hij zich weinig zorgen, die kost weinig tijd en moeite. Zwagerman is ook de enige in het gezelschap die zich zonder gêne schrijver durft te noemen. Wanneer wist hij van zichzelf dat er een schrijvertje in hem zat?

Luxe positie

Zwagerman: ‘Bij mij was het oude verhaal: schoolkranten, schrijven in allerlei blaadjes, et cetera, et cetera. Op mijn achttiende stuurde ik een verhaal naar de Plug, dat blad voor CJP-houders. Dat verhaal werd gepubliceerd en als beloning mocht ik een abonnement uitkiezen op een literair tijdschrift. Ik koos toen Tirade, dat vond ik zo'n indrukwekkend blad, en ik nam me voor dat ik daar binnen zes jaar in moest staan. Die limiet had ik me zelf gesteld, maar het ging allemaal veel sneller dan ik gehoopt had. Na Tirade ben ik alle tijdschriften afgegaan, die ook allemaal iets van mij acepteerden. Omdat die bladen allemaal min of meer gelieerd zijn aan uitgevers, kwam ik in een zeer luxe positie: ik kon kiezen welke uitgever ik wilde.’ Zwagermans uitgever werd tenslotte De Arbeiderspers, waar zijn literaire loopbaan al voor een flink deel lijkt bepaald. Voor de komende winter- en voorjaarsaanbieding ligt er al een dichtbundel en verhalenbundel op de plank. ‘Ik heb me wel voorgenomen om mijn zegje te doen binnen de literaire verzuiling,’ zegt Zwagerman, die met zijn zelfbewuste statements zijn collega's duidelijk overrompelt. De enige wens die Rein van der Wiel voorlopig koestert is ooit nog eens een toneelstuk te schrijven en Gerrit Grobben twijfelt zelfs of er met zijn schrijftempo nog wel een tweede boek komt. Grobben. ‘Ik ben wel altijd bezig met schrijven, maar het gaat nu eenmaal heel langzaam. Dat zal mijn hele leven wel zo blijven. Misschien komt er nooit meer wat na dit dunne eerste boekje. Het enige dat ik probeer, is de mogelijkheden te gebruiken die creatief en intellectueel bij mij aanwezig zijn. Bij de een is dat meer dan bij de ander. Nou ja, dat is dan fijn voor die ander.’

steye raviez

Wat betreft een plaatsbepaling in de Nederlandse literatuur voelen Gerrit Grobben en Rein van der Wiel zich - overigens om volstrekt verschillende redenen - nog tamelijk eenzaam. Alleen Zwagerman, hij heeft, opnieuw, een uitgesproken mening. Rein van der Wiel: ‘Ik was heel erg verbaasd dat ik bij Querido debuteerde waar een paar maanden geleden ook Wanda Reisel en Christien Kok met hun eerste boek uitkwamen. Je zou denken dat er sprake moet zijn van een zekere verwantschap, maar die voel ik niet, ook niet met andere debutanten. Met oudere schrijvers? In de NRC werd ik op een positieve manier in verband gebracht met F.B. Hotz, maar dat betekent nu niet dat ik me plotseling thuis hoor voelen in een rijtje met Hotz.’ Gerrit Grobben vindt dat anderen - en dat zijn nú de recensenten en straks de literatuurhistorici - maar uit moeten maken waar hij bij past. Volgens Grobben hoort hij

[p. 9]

bij niets en niemand. Grote voorbeelden, die de moeite waard zouden zijn om na te streven heeft hij evenmin.

Zwagerman geeft, alvorens zijn plaats wél te bepalen, eerst Grobben een literatuurlesje: ‘Ik dacht dat jouw boek over kinderverdriet en jeugdleed ging. Daarmee sta je toch duidelijk in een literaire traditie van mensen als Reve of Van Looy. Ik vind dat je als schrijver best mag weten wat er gaande is of is geweest in de Nederlandse literatuur. Je merkt toch gewoon dat er een enorme verzuiling aan de hand is, waar je als schrijver niet omheen kunt. Dat is gewoon zo. De Revisor-hoek, de anekdotiek, daar word je mee overspoeld en hoe je het ook wendt of keert, je móét je bij je eigen produkt wel afvragen in welke hoek je zit. De zinnen die je schrijft, daarvan moet je je toch bewust zijn dat ze in een bepaalde literaire context staan.’ Rein van der Wiel: ‘Ik betwijfel dat. Van mij wordt gezegd dat ik Revisor-verhalen schrijf, maar ik weet bij god niet wat dat voor verhalen zijn.’ Zwagerman: ‘Natuurlijk doe ik ten eerste mijn best om zo goed mogelijke boeken te schrijven, maar heb jij je dan niet (Zwagerman richt zich tot Van der Wiel) in je boek beziggehouden met de frictie tussen werkelijkheid en verbeelding, zoals die Revisor-trefwoorden heten?’

Dertig zinnetjes

Van der Wiel: ‘Dat zeggen anderen ja, maar ik zelf ben er nou niet bewust voor gaan zitten om deze twee begrippen in praktijk te brengen. Verbeelding, fantasie, dat bestaat toch gewoon in het leven dus doe je daar wat mee als je schrijft. Verder geloof ik dat bij mij de psychologie het werk heeft gedaan. Neem bijvoorbeeld het vierde verhaal in mijn bundel, daarin bezoekt iemand oude mensen op om ze informatie te ontfutselen over de Tachtigers. Hij interesseert zich dus eigenlijk niet voor die oudjes, maar voor de schrijvers waar ze mee omgegaan zijn. Nou, zoiets brengt je dan als auteur op een spoor, dat achteraf een spel met schijn en werkelijkheid kan worden genoemd. Maar zoiets gaat haast vanzelf.’

Zwagerman: ‘Ik heb me daar wel bewust mee beziggehouden, wetende dat dat een hot item is in de huidige vaderlandse literatuur. Daar kom je niet onderuit. Ik heb dat op mijn manier verwerkt en wel zodanig, dat ik romanpersonages heb gecreëerd die er achterkomen dat ze niet kunnen leven zonder dat ze een vergelijking, een metafoor nodig hebben. Ik wil anno nu aansluiten op wat er aan de hand is binnen de literatuur en eigenlijk het hele maatschappelijke bestel. Dat heb ik proberen te bereiken met mijn roman De houdgreep. Een ander belangrijk doel dat mij voor ogen stond, was dat er op een zo goed mogelijke manier een meisje als hoofdpersoon in mijn boek voor moest komen. Want ik irriteerde me mateloos aan vrouwen die- in de literatuur door mannen worden geportretteerd.’

Gerrit Grobben is een beetje stil geworden tijdens deze discussie. Nu zijn collega's uitgepraat zijn over het lied van schijn en wezen vermoedt hij dat hun gesprek veel te maken heeft met hun neerlandistieke achtergrond. Wat hier besproken wordt, ontgaat Grobben te enen male. ‘Zo gaat het toch allemaal niet,’ zegt hij een beetje geërgerd, ‘je kan toch niet uitgaan van een bepaald concept. Het ontstaat zo en dat ondervind ik als een mysterieus iets. Van te voren heb ik wel een raamwerk, maar de invulling vind ik altijd weer een wonder. Ik schrijf soms dertig zinnetjes op en dan rolt er op een gegeven moment één uit die ik kan gebruiken. Dat vind ik wonderlijk. Mijn methode is om zo goed mogelijk mijn best te doen.’

Van andere debuten hebben Rein van der Wiel en Gerrit Grobben nauwelijks kennis genomen, concurrentie of competitie met tijdgenoten is hen vreemd. Van der Wiel herinnert zich wel, dat hij, toen hij bezig was aan zijn verhalenbundel, Oek de Jongs Cirkel in het gras las: ‘Daar kwam ik niet doorheen en dat stimuleerde mij in ieder geval wel om het anders te doen. Die personages in dat boek leken zoveel op elkaar, dat ik dacht: zó moet het dus niet worden.’

Gerrit Grobben denkt af en toe hooguit dat hij het anders zou doen qua taalgebruik: ‘Maar dat betekent niet dat ik beter wil zijn dan andere jonge schrijvers. Ik ben gewoon anders bezig, ik voel geen concurrentiedrang, ik schrijf voor me zelf.’

Joost Zwagerman: ‘Ik schrijf níét voor me zelf, maar ik concurreer wel met mezelf. Ik voel geen competitie met andere debutanten, maar ik heb de afgelopen drie jaar de Nederlandse literatuur goed bijgehouden, inclusief de debuten en dat gaf me in ieder geval sterkte om zelf ook voor de dag te komen. Ik heb het idee, dat ik met De houdgreep, thematisch gezien met iets nieuws ben gekomen. Als je naar de hoofdpersonen kijkt, die zijn, zoals ik ze beschrijf en laat handelen, nog niet eerder op die manier tot hun recht gekomen in de Nederlandse literatuur. En verder wat die andere debutanten betreft - ik zeg dat niet uit minachting - maar ik heb altijd gedacht dat elke debutant van zichzelf denkt dat hij de beste debutant is. Dat vind ik dus per definitie van mezelf ook. Het is ook een soort defensieve opstelling met de kritieken nog in het vooruitzicht.’ Of de competitiedrang zich nu toch een beetje meester maakt van Grobben, of dat hij zich begint te irriteren aan Zwagermans zelfbewustheid is niet duidelijk, maar Grobben reageert opeens een beetje venijnig: ‘Ben jij dan uitgenodigd door Herfstschrift in Groningen. Nee? Dat is een literaire organisatie die een avond wil houden over debuten. Ik heb een brief ontvangen dat ze mij daar het meest voor in aanmerking vinden komen. Dus bereid je in ieder geval maar voor dat je niet voor iedereen de beste bent.’ Zwagerman: ‘Ja, maar dat wil ik daar nu juist mee zeggen. Al word ik van alle kanten de hoek in getrapt dan heb ik me er in ieder geval op voorbereid.’

Van der Wiel en Grobben tonen weinig aspiraties als ik ze uitdaag om tot slot eens een blik in de toekomst te werpen. Van der Wiel: ‘Ik zeg niet dat ik nooit meer iets zal schrijven of publiceren, maar voorlopig heb ik geen plannen.’ Grobben blijft doorschrijven, maar hij refereert tevens aan het feit dat hij ook nog eens leraar is en een aantal sociale en familiale verplichtingen heeft na te komen. Waarop Zwagerman zich hardop afvraagt: ‘Wat zijn jullie nu eigenlijk, schrijvers of leraren die het schrijven erbij doen. Dat wil ik nu wel eens weten.’ ‘Jij moet oppassen,’ zegt Grobben, ‘jij debuteert op een zeer jonge leeftijd, wij zijn ouder en hebben die baan al op het moment dat ons debuut uitkomt. Ik wil jou wel eens zien als jij zo oud bent als wij, dan ben je misschien ook leraar. De volgorde is dan alleen anders.’

Zwagerman lacht en zegt: ‘Leraar en schrijver zijn, dát in geen geval. Kijk, ik vind het zelf ook een beetje moeilijk om te vertellen wat ik dan wél wil, maar ik weet in ieder geval wat ik niét wil. Wat ik hoop? Nou, dat als ik zo oud ben als Gerrit Grobben, dat ik dan op een zeer onbescheiden moment over mijn rechterschouder in de boekenkast kan kijken en daar een rijtje boeken zal zien staan, waarvan ik mag denken: tot dusver heb ik het niet slecht gedaan.’

Gerrit Grobben: ‘Tja, en ik kijk in de leegte en zie daar één dun boekje. Voor mij mooi genoeg.’

■