Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 15]

Bezwering door vertalen
Weststeijns vertaling van de futurist Chlebnikov

Ik en Rusland door Velimir Chlebnikov Keuze, vertaling en inleiding Willem G. Westeijn Uitgever: Meulenhoff, f24,50

Charles B. Timmer

Een aardige tentamenvraag aan een student Russisch zou zijn: ‘Hier heb je drie woorden: “Rossija” (Rusland), “i” (en), “ja” (ik). Maak daar een goede Russische zin van.’ Alle studenten zullen antwoorden: ‘Rossija i ja’ (Rusland en ik) en denken dat ze een prestatie hebben geleverd. En toch krijgen ze er niet meer dan een magere voldoende voor. Immers, in goed Russisch klinkt ‘Ja i Rossija’ (Ik en Rusland) beter. De Rus zegt: ‘Ik met de secretaris-generaal (Gorbatsjov) zaten op een bank in het park.’ En hij wordt daarvoor niet naar Siberië gestuurd omdat hij zichzelf belangrijker dan de ‘gensek’ zou hebben gevonden.

Maar deze usance van woordvolgorde geldt uiteraard ook omgekeerd bij de vertaling uit het Russisch die immers altijd een aanpassing dient te zijn aan de syntactische gebruiken van de doeltaal. Dan is een juiste vertaling van ‘Ja i Rossija’ eerder ‘Rusland en ik’. Waarom? Omdat een Nederlander bij voorkeur niet zegt: ‘Ik en jij (ja s toboj) gaan op reis’, maar ‘Jij en ik gaan op reis.’

Welnu, ‘Ja i Rossija’ is de titel van een gedicht van de Russische dichter Velimir Chlebnikov. En het verscheen als titelgedicht in de bundel Ik en Rusland die in de vertaling van Willem G. Weststeijn onlangs het licht zag.

Het is toe te juichen dat er van een zo invloedrijk dichter als Velimir Chlebnikov vierenzestig jaar na zijn overlijden eindelijk een poging is ondernomen een representatieve keus uit zijn werk in het Nederlands te brengen. De lezer kan zich daardoor enigszins een beeld vormen van wat deze dichter uit de eerste twintig jaar van de twintigste eeuw heeft betekend, niet alleen voor de Russische literatuur maar in de wereldliteratuur. Om dit doel effectief te bereiken zou van de vertaler moeten worden verlangd dat hij in taal en verstechniek niet voor de dichter onderdoet, met andere woorden dat hij een Chlebnikov is die zich toevallig in het Nederland uitdrukt. Helaas is dit in deze bundel niet het geval. Te dikwijls schiet de vertaler te kort of over zijn doel heen.

Hemd

Nemen wij het genoemde titelgedicht als voorbeeld, een vers van achttien regels (in het Russisch negentien) dat als onderwerp heeft een evocatie van de dichter, ergens in het Zuiden, aan zee. Hij richt zich tot Rusland met een betoog in de trant van: ‘Jij zegt nu wel dat je duizenden mensen de vrijheid hebt geschonken (in 1917), maar dat is een vrijheid “op bevel”; de vrijheid die ik aan de volkeren die in mij huizen schenk is daarentegen echt: het is mijn naaktzijn.’ Om die naaktheid (aan zee) te bereiken laat de vertaler de dichter drie maal zijn overhemd uittrekken. In het Russisch staat er ‘rubacha’, dat is ‘hemd’, niet ‘overhemd’ waarvoor ‘verchnjaja rubacha’ wordt gebruikt. Het woord overhemd klinkt in verband met het ‘naaktzijn’ (aan zee) als een dissonant, onartistiek en wat belachelijk. In de achtste regel schrijft de vertaler: ‘De burgers en burgeressen van de staat - Ik,’ maar Chlebnikov zegt veel begrijpelijker over twee regels: ‘De burgers en burgeressen/van de IK-staat’. - Dit ‘van de IK-staat’ moet op een aparte regel naar voren worden gebracht als presentatie van een nieuw soort staat: de staat IK. Maar nee, de vertaler weet het beter: hij plakt twee regels aaneen en verduistert het thema van het gedicht. Chlebnikov gaat verder: zijn burgers ‘van de IK-staat/van duizend-ramige lokken’ (dus ieder haartje op het lichaam van de IK-staat, ofwel van de dichter, heeft een raam om door te kijken) verdringen zich aan de ramen’ (en dit betekent: in die IK-staat is alles transparant, alles zichtbaar, open). Maar wat de vertaler ervan maakt, is het volgende: ‘De burgers en burgeressen van de staat - Ik,/drongen samen bij de ramen van de duizendvensterige lokken.’ Zij keken dus door de ramen van de vensters. Hij heeft niet begrepen dat die ‘lokken’ een genitiefvorm bij de IK-staat zijn, met andere woorden de dichter (IK-staat) is een en al raam.

Velimir Chlebnikov

In de regels 13 en 14 komt de vertaler weer met zijn overhemden aandraven; hij heeft het dan over ‘de gevangenis van het overhemd’ en in de volgende regel komt hij met de onthulling: ‘Ik trek eenvoudig mijn overhemd uit’ (niet gecompliceerd, nee, eenvoudig) ‘en - stond naakt bij de zee.’ Chlebnikov gaat dan verder: ‘Ik gaf de zon aan de volkeren van de staat-IK’, maar de Nederlandse vertaling heeft: ‘Gaf de zon aan de volkeren van Mij’, wat gegarandeerd tot misverstanden moet leiden.

Zonnebrand

En dan de twee het gedicht afsluitende regels, bij Chlebnikov: ‘Zo schonk ik aan de volkeren vrijheid/aan het gepeupel zonnebrand.’ Een sterk slot: een kostbaar geschenk aan de volkeren van de ‘staat-IK’ - en het grauw, het toeristengepeupel, is allang tevreden met het portie zonnebrand en zou met een hele zon geen raad weten. Wat maakt Weststeijn hiervan? Hij laat Chlebnikov zijn gedicht afsluiten met de woorden: ‘Zo schonk ik de volkeren de vrijheid,/de menigten van de bruinverbrandheid.’ De vertaler maakt hier twee fouten, een subtiele en een grove, ten eerste door te spreken van de vrijheid, als was dat een goed dat je in cadeauverpakking kon weggeven; ten tweede door niet te zien dat die ‘zonnebrand’ (‘bruinverbrandheid’) een zogenaamde verdelingsgenitief’ heeft die een bepaalde portie van iets aanduidt, hier dus niet alle zonnebrand ter wereld. De vertaler zag een gewone genitief met het desastreuze gevolg dat hij zijn ‘menigten van bruinverbrandheid’ óf als een bijstelling bij ‘volkeren’ ziet óf dat hij aan zijn ‘volkeren’ behalve ‘de vrijheid’ ook nog ‘menigten van bruinverbrandheid’ schenkt.

Opvallend is hierbij wel dat de in 1972 bij Rowohlt verschenen Duitse vertaling van Rosemarie Ziegler precies dezelfde fouten en afwijkingen vertoont als de Nederlandse vertaling uit 1986.

Om een gedicht van Velimir Chlebnikov tot titelgedicht van een hele bundel te promoveren en het dan zo grondig te verknoeien is eigenlijk een heel vreemde zaak. Maar wat vreemd is, kan nog vreemder.

In De Volkskrant van 25 juli jl. schreef Piet Grijs (een soort Grijze Piet van Sint Willem) onder meer: ‘Zo moet hij (Willem Weststeijn) opboksen tegen Duitsers als Celan... Hij blijft naar mijn smaak zeer goed overeind.’ Hoe dit boksen en overeind blijven in zijn werk gaat, blijkt uit een korte analyse van het gedicht ‘Het ene boek’ van Chlebnikov. Er is een Duitse vertaling van bekend door Paul Celan. Deze beroemde dichter en vertaler veroorlooft zich in dit gedicht een aantal ‘dichterlijke vrijheden’. En het merkwaardige daarbij is dat de met Celan in de boksring gestapte Weststeijn er in zijn vertaling op precies dezelfde manier naast slaat met daarbij nog een paar onjuiste vertalingen van Duitse origine. Ik som er enkele van op: 1. Regel 3 heeft bij Chlebnikov: En de boeken in met zijde bespannen panelen (der Mongolen). - Celan heeft: ‘und die in Seide gebundenen Bücher (der Mongolen)’. Weststeijn heeft: ‘En de in zijde gebonden boeken (van de Mongolen)’. (Dus geen enkele indicatie dat boven- en onderdeksel van die Mongoolse boeken uit dunne houten platen bestaan, met zijde overtrokken.) 2. Regel 11 bij Chlebnikov luidt: Witte weduwen verborgen (‘skryvalis'’) zich in een wolk van rook. - Celan heeft: ‘Weisse Witwen hüllten sich ein in Rauchgewölk’. Weststeijn: ‘Witte weduwen hulden zich in een rookwolk’. (Hij verraadt hier dat zijn kennis van het Duits niet optimaal is: ‘sich einhüllen in’ is nog ‘verbergen’, ‘verschuilen’, maar ‘zullen hullen in’ is dat zeker niet.) 3. Regel 29 bij Chlebnikov: En de stormachtige Ob waar ze God geselen. Celan: ‘Und der stürmische Ob, wo sie den Götzen geisseln.’ Weststeijn: ‘En de bruisende Ob, waar men de Goden geselt’. 4. Chlebnikov in regel 30: en (Hem) met zijn ogen in de hoek zetten (dus: de ikoon in de kamerhoek omdraaien). Celan: ‘Und mit den Augen zur Wand stellen’. Weststeijn: ‘en met het gezicht naar de muur draait’ (waarmee de suggestie van ikoon en kamerhoek is verdwenen). 5. In regel 35 bij Chlebnikov: mijn naam, lichtblauwe letters. Bij Celan: ‘Mein Name, in hellblauen Lettern’. Weststeijn: ‘Mijn naam, in helblauwe letters.’ (Het Duitse ‘hellblau’ betekent ‘lichtblauw’ in het Nederlands; ‘helblauw’ is sterk of hard blauw.) 6. Chlebnikov zegt in regel 39: als gods-

[p. 16]

dienstonderricht (lessen in theologie). Bij Celan staat hier: ‘gleichwie Lektionen in Gottes Gesetz’. Weststeijn: ‘als lessen in de wet van God’.

Wij kunnen ons nu met recht afvragen: heeft Weststeijn tegen Celan (de ‘Duitser’ volgens Grijze Piet) opgebokst of heeft hij hem in de boksring eerder eeuwige huwelijkstrouw beloofd? De frappante eensgezindheid in het begaan van ‘dichterlijke vrijheden’ geeft wel te denken.

Tenslotte nog iets. Iedere dichter heeft op zijn minst één paradepaardje dat je in alle bloemlezingen terugvindt. Ook Chlebnikov had het ongeluk zo'n gedicht te schrijven. Het is het welbekende ‘eerste gedicht van het futurisme’, getiteld ‘Bezwering door lachen’. Het bestaat uit elf regels, in totaal eenenveertig woorden, waarvan tweeëndertig afleidingen zijn van de Russische stam van ‘lach’, dit is sme-(niet smech- zoals de vertaler in zijn inleiding zegt; we zien sporen van de sme-stam terug in het Engelse ‘smile’, het Duitse ‘schmollen’, Nederland ‘meesmuilen’, vermoedelijk ook in ‘smalen’). Deze tweeëndertig neologismen geven aan het gedicht geen inhoud, maar wel de boodschap dat het door aanhechting aan de stam van prefixen en suffixen mogelijk is een kweek van nieuwe woorden te maken. Ik heb Chlebnikov om die reden eens een ‘taalfokker’ genoemd.

Mij zijn een dozijn of meer vertalingen van dit gedicht bekend in diverse talen. Hieruit blijkt dat niets zo gemakkelijk is als het vertalen van een gedicht dat niets betekent. Voor die acrobatiek is alleen een beetje techniek nodig, niets meer. Ook Weststeijn heeft zijn vertaling van dit gedicht aan de collectie toegevoegd. Het bevat in zijn weergave negenenvijftig woorden, waarvan slechts zeven neologismen, samengesteld uit stam plus vooren achtervoegsel. Dit betekent dus een score van 12% tegen 80% bij Chlebnikov. Van het oorspronkelijke ‘futuristische’ vers is zo goed als niets overgebleven.

Weststeijn heeft een lange inleiding geschreven en daar ook enkele verklarende passages aan toegevoegd over zijn vertaalwerk, een slechte gewoonte van veel vertalers tegenwoordig om aan het lezerspubliek toch vooral te laten weten dat zij hun best hebben gedaan. Maar wat is de waarde van verzekeringen als: ‘Ik heb steeds geprobeerd de dominante kenmerken van een gedicht in de vertaling zo goed mogelijk tot hun recht te laten komen’, wanneer de lezer na de lectuur van het titelgedicht of van ‘Bezwering door lachen’ het huilen nader dan het lachen is gaan staan?

■