Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 15]

Het modernste bijgeloof
Theodore Roszak over de cultus van de gecomputeriseerde informatie

The Cult of the Information door Theodor Roszak Uitgever: Pantheon Books, 238 p., f56,70 Importeur: Van Ditmar

Paul Depondt

In De compositie van de wereld, een boek waarin Harry Mulisch de mens, de wereld en de wereldgeschiedenis op een notenbalk heeft gezet - een ‘Geburt der Philosophie aus dem Geiste der Musik’ -, wordt aangetoond hoe wij met rasse schreden ultimitieven worden. Aan het eind van de menselijke beschaving staan de ultimitieven, ‘de laatsten der Mohikanen’. Die nu zijn te vergelijken - aldus nog Harry Mulisch - met de primitieven van de oertijd. Daarmee maakt Mulisch zijn ‘voltooide octaviteit’ van het is hetzelfde en het is niet hetzelfde - zoals het octaaf in de muziek -: ‘De wereld van de techniek is even gevaarlijk voor ons geworden als de natuur dat voor de neanderthalers was.’ In de eerste helft van het derde millennium zou wellicht alles in gereedheid kunnen zijn voor de mutatie, want de machines die de mensen vervangen ‘leiden logarithmisch versneld tot de ontlediging van de menselijke persoonlijkheid’. Die clairvoyance klinkt wellicht een beetje voorbarig, maar de argumenten die Mulisch in De compositie van de wereld etaleert wijzen op zo'n mutatie: de machines of de werktuigen nemen steeds meer de plaats in van het menselijk wezen, worden zelfs protheses waaraan faculteiten worden toegeschreven die bij mensen horen. Terwijl wij vroeger uit het hoofd rekenden, laten wij nu die bewerkingen over aan een prothese, namelijk aan een rekenmachine. Die gaat zelfs deel uitmaken van het lichaam, omdat men bijvoorbeeld een polshorloge draagt waarin een microrekenmachine zit. Zoiets noemt men een extensie, zoals een auto ‘een functionele extensie van mijn benen is en daarmee een ononderscheidbaar deel van mij’. Volgens Mulisch merkt men dat aan het taalgebruik. ‘Ik kan er niet door,’ zegt iemand, die er best door kan, zonder auto namelijk, maar hij is zijn auto op dat moment.

Er zijn mensen die er blijkbaar van overtuigd zijn dat ze niet kunnen denken zonder aan hun potlood te zuigen - ook al een extensie, omdat schrijfgerief altijd in de buurt moet zijn -, zoals weer anderen menen dat zonder computers hun hersenen wellicht onvoldoende functioneren. Toch geloven de potloodzuigers niet dat hun potlood begiftigd is met een groot verstand, terwijl bezitters van computers aan hun machines eigenschappen toeschrijven die computers welbeschouwd niet hebben. Die kijken met een zeker dédain tegen hun eigen verstand aan. Geen mens gaat zijn eigen vermogens vergelijken met de inspirerende kracht die uitgaat van dat potlood, zoals ook niemand zijn auto - ook al kan die sneller rijden dan wij kunnen lopen - als verstandiger beschouwt dan hijzelf is. Toch is het blijkbaar heel gebruikelijk de eigen hersenen met het brein van een computermachine te meten. Men gaat er zelfs vanuit dat die machine altijd gelijk heeft. Om zo'n computer is dan ook een folklore gegroeid: de computer heeft iets van een heiligenbeeld dat vol ontzag een onmetelijk kennen en kunnen wordt toegeschreven, en daarom ook door de gelovige in de intimiteit van het gebed geraadpleegd of zelfs gekoesterd wordt.

Begeisterung

Zo is er ook sprake van een informatiecultus - zoals Theodore Roszak in The Cult of Information beweert -, een cultlike mystique, omdat de menselijke faculteit ‘denken’ in een groot veelvoud aan zo'n machine wordt toegeschreven en men zelfs aanneemt dat het menselijke brein ondergeschikt is aan de oneindige mogelijkheden van het computerproces. Van een auto heeft men nooit gezegd dat hij, behalve rijden, ook nog kon denken. Zelfs een keukenrobot is een machine gebleven die gehoorzaamt aan de grillen van zijn gebruiker. Een computer is dat blijkbaar niet. Het is een ‘thinking machine’, zoals de computerpioniers Alan Newell en Herbert Simon schreven in een gelijknamig boek, eind jaren vijftig. Zulke opvattingen komen in de buurt van die van de goedgelovige die aan een heiligenbeeld een genezende kracht toeschrijft. Het is het ‘moderne bijgeloof’, waarover Rudy Kousbroek in Het avondrood der magiërs zei: ‘Onder modern bijgeloof versta ik grosso modo geloof in het bovennatuurlijke, op een manier die pretendeert aan te sluiten bij de moderne wereld van wetenschap en techniek.’ Er gaat een Begeisterung uit van zulke machines, een dwang die Max Weber vroeger al heeft omschreven als de belichaming van de moderne techniek bij uitstek: want terwijl werktuigen of apparaten nog in dienst van de mens stonden, is het bij de machine - en zo te zien in ieder geval bij de computer - juist omgekeerd.

p.e. ter mors

Die ‘suikerbakkers’ en valse profeten waar Kousbroek het vroeger over had - en die graag termen hanteerden als ‘cybernetica’ of ‘relativiteitstheorie’ - geloofden in de apodictische futurologie van zo iemand als Marshall McLuhan, die beweerde dat televisie en computer ‘the electronic building blocks of a global village’ konden zijn. Het is wel een verkeerde kant uitgegaan. Televisie is helemaal niet zo'n emancipatoir medium gebleken, zoals onlangs nog Neil Postman heeft aangegeven in Amusing Ourselves to Death, maar wel een soma dat mensen zoals in Brave New World van Aldous Huxley hypnotiseert. Computers zijn door hun ‘facts and figures’ - in de woorden van Roszak - ‘a statistical blizzard that numbs the attention’, een verdoving en een verstomming die zich van mensen meester maken, zoals ‘Big Brother’ in Ninety Eighty-Four van George Orwell door luidsprekers voortdurend statistieken over produktie en consumptie afdreunt.

The Cult of Information gaat over die angstaanjagende folklore om en rond computers. Zo'n computer kan onwaarschijnlijke hoeveelheden informatie opslaan - sommigen zeggen memoriseren -, en is bij machte die informatie te bewerken volgens strikt logische procedures, hetgeen sommigen doet vermoeden dat een computer denkt op de wijze van onze hersencellen. Een computer heeft bij veel mensen een antropomorfe verschijningsvorm, die tot uiting komt in het spraakgebruik. Zelfs onverbeterlijke technofoben maken de fout een computer dom te noemen, een eigenschap die bij een machine helemaal niet past. Door de revolutie in de biologiewetenschap, in het genenonderzoek, en ook door de cybernetica van Norbert Wiener, waardoor het sleutelbegrip ‘feedback’ op de tongen kwam te liggen, zijn er in het spraakgebruik heel wat technologische metaforen geslopen. Het leek wel alsof machines meer en meer op mensen gingen gelijken en omgekeerd, dat mensen op den duur als mechanieken - als l'homme machine (La Mettrie) - werden beschouwd. Zoiets kan natuurlijk, zolang het maar metaforen blijven. Nu heeft echter de technologische metafoor van ‘de machine die kan denken’ plaats gemaakt voor de letterlijke betekenis, in zoverre zelfs dat een professor van de University of California zich liet ontvallen dat een verregaande antropomorfisering van de computer zich als surrogaat zou kunnen aandienen van de menselijke intelligentie. De computer als een ‘mangeur d'hommes’ dus.

Home-computer

Elke periode heeft zo zijn godword: denk maar aan de Verlichting of de eeuw van de grote ontdekkingen. Wij leven - in de tweede helft van de twintigste eeuw - in het tijdperk van de informatie. Tijdens de Tweede Wereldoorlog kwam er vanuit militaire hoek steeds meer vraag naar machines die met een hogere rekensnelheid bewerkingen konden uitvoeren. Het eerste gevaarte dat zich, eind 1943, als een computer aandiende, was nog dertig meter lang, gebruikte met 18.000 radiobuizen 140 kilowatt en moest permanent gekoeld worden. Maar die machine was nog op wezenlijk technisch-technologische ideeën gebaseerd. Pas in juli 1945 ontwikkelde John von Neumann een opvatting van de computer die fundamenteel logisch was. Met Von Neumann deed de ‘mythe van de denkende machine’ haar intrede, alleen moest die machine nu nog geseculariseerd worden, of anders gezegd voor vreedzame en niet wetenschappelijke doeleinden operationeel worden gemaakt. De transistor en de miniaturisering hebben dat mogelijk gemaakt. In een samenleving die zich vergaapt ‘aan de schijn van facts and figures’ - een presidentskandidaat die veel cijfers hanteert, maakt meer kans dan een klassiek redenaar, zoals uit de verkiezing van John Kennedy is gebleken -, was dat niet moeilijk. Een handleiding bij een home-computer is voldoende, want het Amerikaanse verlangen ‘to know how’ vindt klaarblijkelijk in een verlangen ‘to know why’ geen tegenhanger, omdat men de vraag waartoe niet eens stelt. Volgens Roszak is dat dan ook de oorzaak waarom de verkoop van huiscomputers op zijn retour is, en de eersten die dat in de gaten kregen waren de verkopers zelf, aan wie wij in grote mate zo'n expressie van technofilie als ‘het tijdperk van de informatie’ te danken hebben.

De kritiek van Theodore Roszak op de computer die geacht wordt als een gyroscoop met ingezamelde gegevens, simulaties, kansberekeningen en zelfs besluitvorming een samenleving drijvende te houden, is in grote trekken vergelijkbaar met de kritiek van David Riesman, zoals geformuleerd in diens in 1950 verschenen The lonely crowd, a study of changing American character. Dat karakter laat zich lezen als verregaand conformisme, of anders gezegd: er worden beslissingen genomen op basis van zogenaamde onloochenbare cijfers en niet op basis van uitgewisselde ideeën. Riesman spreekt over de ‘ortherdirected man’, de van buitenaf geleide mens. In politieke verkiezingen speelt de ‘polling machine’ een grotere rol dan de argumenten van de kandidaten. Star Wars, het door Reagan gepropageerde ‘Strategic Defense Initiative’, is volledig gebaseerd op de simulaties van de computer en de door de computer in kaart gebrachte kwetsbaarheid van de Verenigde Staten. De informatie heeft het gewonnen van de idee.

Propaganda

Dat is precies wat er, volgens Roszak, aan de hand is: ‘informatie’ is synoniem van ‘kennis’ geworden. Omdat een computer mindlike gegevens sorteert, denkt men dat die machine met kennis ter zake die gegevens of informatie bewerkt. De metaforische vergelijkingen tussen een computer en een mens gaan niet op. De menselijke geest werkt niet met informatie zoals een computer, maar produceert ideeën, die pas daarna worden geconfronteerd met de feiten en waaruit dan conclusies kunnen worden getrokken. Wij worden volgens Roszak in ons denken geleid door master ideas, door categorieën als geloof of rechtvaardigheid, en die hebben niets met informatie te maken, want ze zijn niet op informatie gebaseerd. Kennis

[p. 16]

nu ontstaat uit zo'n voortdurende inwerking van master ideas, persoonlijke ideeën en ervaringen, fantasie en ingezamelde feiten. Eigenlijk ligt het onderscheid besloten in dat zinnetje van Einstein: ‘Phantasie ist wichtiger als Wissen.’ De vraag kan gesteld worden of de kennis uit het waargenomen feiten wordt afgeleid of uit het denken. In de westerse filosofie leidde dat tot een verregaand gereduceerde manier van het opdoen van kennis. Computers en de discussies die daarover worden gevoerd, leiden ons weer naar de klassieke filosofische vraag: wat is echt, de dingen of de meningen die we over die dingen hebben? In de opvattingen van Roszak is een computer een idee, zoals alle machines trouwens, een idee over classificeren en relateren van informatie. ‘Ideas create information, not the other way around.’ Maar door de magie van het cijfer, door het mathematiseren van de informatie, - een wetenschappelijke taal die sedert Galileo is ingeburgerd -, is men gaan geloven dat er geen betrouwbaarder kennis is te vinden dan de output van een computer, waardoor de machine de plaats van de mens inneemt, het numerieke feit de plaats van ideeën daarover. ‘In the long run, no ideas, no information.’

Daarom is zo'n informatiecultus eigenlijk niets anders dan een door wiskunde of vermeende objectiviteit verdoezelde propaganda van een idee, dat dus eigenlijk aanvechtbaar zou moeten zijn - zoals alle ideeën -, maar door de vermeende hiërarchie tussen het computerbrein en de menselijke hersenen als resoluut superieur wordt beschouwd. In de vele contrautopieën, zoals 2001; a space odyssey van Arthur Clarke en Stanley Kubrick of Alphaville van Godard, neemt de computer de plaats in van de mens. Het werktuig leidt zichzelf, zij het dan schijnbaar. De output - zo heet het - is afhankelijk van de input. Wanneer het met zo'n computer faliekant afloopt, dan heeft zoiets niet te maken met de wilsbeschikking van de machine, maar met de waanzin van de idee die daaraan is voorafgegaan en uit een menselijk brein voortkomt. Vandaar dat Theodore Roszak zich zo heftig verzet tegen het door computerfirma's geïnformatiseerde schoolcurriculum of tegen de ‘machines à gouverner’ die aan de basis liggen van de politieke besluitvorming. Wanneer mensen totaal ‘otherdirected’ gaan leven, en zich confirmeren aan de blote ‘facts and figures’ van de computer, is de kans groot dat Mulisch gelijk krijgt: extensie wordt prothese, de mens muteert zich in een ‘geprogrammeerde’ machine. ■