Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 15]

Frits Staal
gerrit serne

Geen betekenis aan het zinloze toekennen

Over zin en onzin in filosofie. religie en wetenschap door Frits Staal Uitgever: Meulenhoff/Athenaeum Polak & Van Gennep, 320 p., f45, - (ing.), f59,50 (geb.)

J. van Heerden

Onder de titel Over zin en onzin in filosofie, religie en wetenschap heeft Frits Staal essays gebundeld, die hij in de loop van dertig jaar hier en elders heeft gepubliceerd. Dit boek van ruim vierhonderd pagina's blijkt slechts een bescheiden doorsnee uit een inmiddels omvangrijk oeuvre. De meest karakteristieke trekken van Staals filosofie zijn in deze bundel echter passend vertegenwoordigd, zoals zijn beredeneerde voorkeur voor de taal als filosofisch thema, zijn opvattingen over het ritueel, zijn exploratie van de mystiek en zijn geduldige uitleg van overeenkomsten en verschillen tussen de westerse en oosterse filosofie. Voor zover de vergelijkende wijsbegeerte in dit boek vorm krijgt, valt op dat Staal voor de Sanskriet-teksten vaak de welwillende nauwgezetheid toont van een gedreven filoloog, terwijl hij als filosoof bij een even duistere tekst van een Westeuropees denker zijn korzeligheid over het voortbestaan van zoveel onzin niet onderdrukt. Niet dat hij onvermeld laat dat in de oosterse filosofie ook onzin wordt gedebiteerd maar als sanskritist is hij minder bevreesd een inrichting voor geesteszieken te worden binnengelokt dan als lezer van het Duits.

Ik geloof dat hij daarin niet onredelijk is. Bij de presentatie van de oosterse filosofie moet vooral een algemeen westers vooroordeel geneutraliseerd worden voordat men tot een waardebepaling kan komen, terwijl bij de behandeling van de westerse filosofie eerder het particuliere vooroordeel onthuld moet worden waarin een filosoof tegen beter weten in en met veronachtzaming van alle bekende kritiek volhardt. Een en ander heeft wel tot gevolg dat de stukken over de Indiase filosofie soms een beetje saai en belerend zijn, terwijl de stukken over de westerse filosofie juist door de grote polemische inzet geestig en doortastend zijn.

Aan de twaalf essays gaat een uitvoerige autobiografische schets vooraf over de intellectuele ontwikkeling van de auteur en over het ontstaan van zijn zienswijze op filosofie, religie en wetenschap. Zelf zegt hij hierover: ‘Mijn werk onderscheidt zich niet alleen van religieuze literatuur doordat het niet wil prediken of een leefwijze aanbevelen, maar ook doordat het geen betekenis wil toekennen aan wat zinloos is. In dat opzicht komt het overeen met de hedendaagse filosofie, maar onderscheidt zich daarvan weer, omdat het niet terugschrikt voor wat zinloos is en daarvoor evenzeer belangstelling heeft.’ Het onderhavige boek is daarvan in menig opzicht een voorbeeld. De titel is echter enigszins misleidend. Aan de zin en onzin in de filosofie wordt ruim aandacht besteed, in mindere mate aan de zin en onzin in de religie en eigenlijk helemaal niet aan de zin en onzin in de wetenschap.

Over zin en onzin in de filosofie heeft Staal al in 1967 zijn licht laten schijnen, in een essay in De Gids, in zijn eigen woorden ‘dat beroemde tijdschrift’. Ik geloof dat ook Bolland erin schreef. Indertijd vond ik dat stuk van Staal voortreffelijk en een zeer welkome afrekening met pedant geleuter, bedriegelijk verbalisme en geposeerde diepzinnigheid. Herlezing maakt het stuk voor mij klassiek. Meer dan toen is mij ook duidelijk hoe deskundig Staal is op het gebied van de ideeëngeschiedenis maar ook hoe onnadrukkelijk hij dat toont. Op één punt heb ik echter mijn twijfels en dat betreft het criterium waarnaar men zinvolle van zinloze filosofie kan onderscheiden. Dat criterium kwam neer op een passend antwoord op de vraag onder welke voorwaarden een uitspraak betekenis heeft. De analytische filosofie en de taalkunde uit de jaren zestig leken die vraag te kunnen beantwoorden. Maar juist door de ontwikkeling van de taalkunde is het betekenisprobleem steeds gecompliceerder geworden, vooral sinds het besef ontstond dat de betekenis en dus ook de wetenschappelijke status van een uitspraak in hoge mate afhangt van de intentie van diegene, die de uitspraak doet. Daarmee lijkt het beoogde objectieve criterium op te gaan in de gevarieerde subjectiviteit van de spraakmakende gemeenschap. Het is uit deze bundel niet op te maken of Staal zijn optimisme in deze kwestie als gedateerd beschouwt.

Rituelen

In een ander essay zegt Staal dat de taal ook onredelijk en nodeloos omslachtig is. Afgezien van de vraag of men kan zeggen dat de taal onredelijk is, past in verband met het betekenisprobleem de vraag of de zinloosheid van sommige filosofieën samenhangt met de onredelijkheid van de taal of met de onredelijkheid van de betrokken

Twaalf essays van Frits Staal

filosofen. Met andere woorden, waartegen moet een eventuele onredelijkheid van de taal worden afgewogen.

De verwachting dat de bestudering van de taal filosofisch relevant, zo niet beslissend is, is verdedigbaar. Ook dat de menswetenschappen van de linguïstiek kunnen profiteren. Staal betoont op dit punt royaal hulde aan Chomsky. Dat is terecht lijkt mij. Ook al zou Chomsky in de linguïstiek niet langer toonaangevend zijn, in ruimer verband is zijn werk revolutionair. Maar of men hieruit af moet leiden dat filosofen en beoefenaren van de menswetenschappen vooral taal moeten bestuderen, betwijfel ik. Chomsky heeft naar mijn smaak eerder een model geleverd voor het cognitieve apparaat dat de mens bezit. Dat apparaat kan ook geheel los van de taal worden bestudeerd, afhankelijk van de vraagstelling van de onderzoeker: geheugen, waarneming of sociale omgang. Al die vermogens kunnen getypeerd worden in termen van een grammatica. Dat lijkt mij het vernieuwende van Chomsky.

Een originele zienswijze van Staal zelf blijkt uit zijn analyse van het Vedisch ritueel van de Nambudiri-brahmanen, het oudste nog bestaande ritueel der mensheid. Alle bestaande interpretaties van het ritueel wijst Staal van de hand. Het ritueel markeert niet de overgang van het profane naar heilige, het vormt geen heropvoering van oudere mythen, het is niet bedoeld als overdracht van culturele en sociale waarden. De eenvoudigste hypothese die het ritueel verklaart, is dat het ritueel geen zin of bedoeling heeft maar een handeling is die om zichzelf wordt uitgevoerd. Het ritueel is een ceremonie volgens strikte regels en de fascinatie ligt in de perfecte uitvoering. Misschien nog het beste te vergelijken met de belangenloze beoefening van een ingewikkeld spel. Staal weet deze hypothese overtuigend te ondersteunen. Minder overtuigend, maar evenzeer verrassend vind ik zijn veronderstelling dat de taal uit het ritueel is voortgekomen. Onze voorouders prevelden en zongen maar wat en ‘kwamen er pas laat op hier op systematische wijze betekenis aan vast te knopen: toen werd taal geboren.’

Dat taal is voortgekomen uit het vermogen om geluid te maken is een vanzelfsprekendheid, maar dat dat geluid pas door ritualisering, bijvoorbeeld het zingen van mantra's, taal werd, is een veronderstelling die moet concurreren met de mijns insziens veel waarschijnlijker veronderstelling dat geluid benut werd als kreet: lokroep, waarschuwing, angstschreeuw, geruststelling, et cetera en daardoor gaandeweg betekenis kreeg. Maar ja, het is heel lastig over de oorsprong van iets het laatste woord te zeggen.

■