Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 15]

Symbolen die de aandacht trekken
De fel gepolijste tekeningen van Teo Gootjes

Zonder perspectief. Politieke prenten van Teo Gootjes Samengesteld en ingeleid door Koos van Weringh Uitgever: Samsom, 62 p., f29,50

Hans Mulder

Sedert ruim vijf jaar treffen de lezers van Het Vrije Volk regelmatig een bijzonder soort politieke tekeningen in hun blad aan. Het zijn sobere prenten, die direct de aandacht trekken door het opvallende gebruik van zwart en wit dat ze scherp bij de rest van de pagina doet afsteken. Soms blijft zo'n voorstelling nog na het dichtvouwen van de krant op je netvlies hangen. Zelden werd met zo weinig middelen een dergelijk maximaal, doeltreffend effect bereikt. Zij, die niet op de Rotterdamse krant geabonneerd zijn, kunnen er nu ook kennis mee maken, want Koos van Weringh maakte er een selectie van, die onlangs onder de titel Zonder perspectief verscheen. Maker van deze opvallende prenten is Teo Gootjes (44 jaar), een laatbloeier onder de politieke tekenaars, van wie tot voor kort nog maar nauwelijks iemand ooit had gehoord.

Eigenlijk had hij priester moeten worden. Maar na vier jaar seminarie koos Gootjes voor een minder gewijde, althans minder rechtlijnige toekomst en liet zich als leerling inschrijven aan de Grafische School en vervolgens aan de Academie voor Beeldende Kunsten te Rotterdam. Daar volgde hij de avondlessen, terwijl hij overdag zijn brood verdiende als handzetter op een drukkerij. Toen hij het tekenen een beetje onder de knie had, kreeg hij een baantje als tekenaar op een clichè-fabriek en werkte ook als zeefdrukker. Na het behalen van zijn diploma werd Gootjes door een reclamebureau als ontwerper/illustrator in dienst genomen.

In december 1970 stapte hij van de reclame over naar het journalistieke tekenwerk bij Het Vrije Volk. Vooralsnog hield dat niet het maken van politieke prenten in. Dat deed in deze tijd Frits Müller. Gootjes hield zich voornamelijk bezig met het illustreren van reportages, rechtbankverslagen en rubrieken. Ook toen Müller in 1972 bij de krant vertrok, zag de redactie Gootjes nog niet als diens logische opvolger. Pas rond 1975 beginnen zijn politieke prenten in de krant te verschijnen, tekeningen, die duidelijk op het werk van zijn voorganger zijn geïnspireerd en niet erg opvallen.

Toch lijkt Teo Gootjes nu zijn ware roeping gevonden te hebben. Omstreeks 1980 (‘toen ging ik me pas serieus met het vak bezighouden’) treedt een duidelijke verandering van stijl op en verschijnen de zo suggestieve tekeningen in een steeds meer als eigen herkenbare stijl. Langzamerhand begint dit werk de aandacht te trekken, mede bevorderd door de landelijke weekeditie, die Het Vrije Volk ging uitgeven.

Zo nam Gootjes in 1984 deel aan de reizende tentoonstelling Inktspot en kreeg hij in datzelfde jaar een eigen expositie in het perscentrum Nieuwspoort in Den Haag. Koos van Weringh, een bewonderaar van het eerste uur, schreef in februari 1984 een lovend artikel over de tekenaar in het tijdschrift Oog in 't zeil. Het nu uitgekomen boek Zonder perspectief en de kort geleden in Rotterdam gehouden tentoonstelling Kijk op vier jaar Lubbers zijn de jongste blijken van deze toenemende bewondering.

Wat is er zo bijzonder aan dit werk? In de eerste plaats valt de hiervoor al genoemde eenvoud van compositie op. Gootjes werkt met sterk gestileerde vormen en haast decoratief aandoende zwarte en witte vlakken, soms aangevuld met grijze (gearceerde) tussentonen. In veel gevallen zijn deze arceringen bedoeld als sfeerbepalende componenten. Zij benadrukken het sombere, dreigende karakter, dat de voorstellingen van Gootjes zo vaak typeert. Een voorbeeld daarvan is de tekening van een kerncentrale (20-6-1985), waar het grijs een avondhemel suggereert.

Dramatiek

Overigens komt een dergelijk naturalisme maar in beperkte mate in de tekeningen voor. De titel Zonder perspectief slaat niet alleen op de pessimistische visie van de tekenaar, maar heeft ook een letterlijke betekenis. Teo Gootjes sluit de voorstelling vaak met een wit, grijs of zwart vlak af, zodat het uitgebeelde des te nadrukkelijker naar voren springt. Bovendien roept zo'n afgesloten beeldvlak iets benauwends en desolaats op, zoals gebeurt in de tekening over de miljoenennota (22-9-1984), waar een door duisternis omgeven figuurtje zich warmt aan de brandende nota. Ondanks de eenvoudige, weinig spontane uitdrukkingswijze van Gootjes, worden zijn voorstellingen gekenmerkt door een hoge graad aan dramatiek. Door het comprimeren van de voorstelling ontstaat een haast voelbare spanning en een intensiteit die vergelijkbaar is met een scène uit Wachten op Godot of een dialoog van Pinter. Soms herinnert het uitgebeelde inderdaad aan een kaal toneel met een enkele acteur, een enkel zetstuk, zoals in de tekening met de nazi en de verbrande boeken (13-2-1985) naar aanleiding van de niet aan Hugo Brandt Corstius uitgereikte P.C. Hooftprijs.

Zoals bij het absurde toneel gewerkt wordt met symbolen en summiere, maar veelzeggende dialogen, zo is er ook bij Gootjes vaak sprake van achter het ogenschijnlijk simpele beeld verstopte betekenissen. Toen ik hem twee jaar geleden vroeg deel te nemen aan de tentoonstelling Inktspot, vertelde hij me, dat veel lezers zijn prenten ondanks de door hem nagestreefde helderheid vaak niet herkenden: ‘De lezer kijkt wel, maar ziet niets.’ Gootjes doelde daarmee op de gewoonte van de krantelezer om slechts een vluchtige blik te slaan op het getekende. Bewust heeft hij geprobeerd daar verandering in te brengen, door met zeer duidelijke, de aandacht trekkende symbolen te werken, variërend van galgen, geraamtes en doodshoofden tot beulsknechten, clowns en kapitalisten. De betekenis hiervan is inderdaad in één oogopslag herkenbaar. Door dergelijk fel gepolijste beelden is het mogelijk de aandacht van de lezer even wat langer vast te houden, zodat de kans aanwezig is, dat ook de onderliggende betekenis doordringt.

Een mooi voorbeeld van deze opzet is de tekening van Den Uyl (11-1-1986). Begin dit jaar bleek uit opiniepeilingen, dat ex-FNV-voorzitter Wim Kok populairder was dan zijn partijleider. Gootjes vatte deze tamelijk verrassende uitkomst in een schijnbaar simpel beeld samen: een grimmig kijkende Den Uyl met koksmuts op. Bij wat aandachtiger kijken blijkt de tekening nog meer op te leveren dan slechts een aardige associatieve vondst. De PvdA-leider heeft van de tekenaar een opgeblazen, varkensachtige kop meegekregen, waarbij de opgeheven vuist iel afsteekt. Die vuist is geen socialistisch symbool meer, maar een krampachtig gebaar gericht tegen allen die hem te na komen. De dreigende houding van Den Uyl wordt door de muts op zijn hoofd onecht gemaakt: een pose, die zich tegen hemzelf keert.

Bewust heeft Teo Gootjes bij de samenstelling van zijn bundel gekozen voor uitsluitend de na 1980 gepubliceerde prenten. Zó en niet anders wilde hij zich als politiek tekenaar gepresenteerd zien. Hoewel Zonder perspectief daarom vooral zijn boek is, staat zijn naam toch kleiner dan die van Van Weringh op de omslag vermeld. Dat is niet alleen maar een vriendelijke geste ten opzichte van een bewonderaar, die zich voor hem heeft ingespannen. Het typeert ook de bescheiden houding van Gootjes ten aanzien van zijn werk, dat hij met een getand wieltje signeert, want ‘ze kunnen me overal naar toe rollen’. Toch zou men zich in dat geval nog wel eens lelijk aan dit venijnige radertje kunnen prikken.

■