Vrij Nederland. Boekenbijlage 1986

[p. 15]

Begrafenis, Aruba, 1978

Zwaar op de hand in een elegante, stevige stijl
Een losse selectie uit Willem Diepraams foto's

Willem Diepraam - foto's Inleiding Gerard van Westerloo Uitgever: Fragment, 117 p., f69,-

Mariëtte Haveman

Niet iedereen wil het geloven, maar ook de geschiedenis van de fotografie bestaat voor een deel uit woorden. Er zijn er die jarenlang verscholen blijven onder een of ander taboe, alleen in een beetje denigrerende zin worden toegepast, om opeens weer aan betekenis te winnen.

‘Ik houd van deze foto. Hij past in een traditie. (...) Je ziet, ook de fotografie begint haar eigen geschiedenis te schrijven,’ aldus Han Singels bij zijn inmiddels bekende foto van zwemmende jongens in de polder. Traditie; geschiedenis. Zulke woorden geven uitdrukking aan een mentaliteit die nu weer gangbaar is onder fotografen, en waarvan de gevolgen herkenbaar zijn in hun werk.

‘Je moet je realiseren dat je als een kurk drijft op de geschiedenis. Als ik met mensen van kunstscholen praat, zeg ik altijd dat ze rücksichtslos moeten pikken, waar ze wat dan ook bij elkaar kunnen pikken,’ zegt Willem Diepraam, geciteerd door Gerard van Westerloo in diens inleiding op de monografie Willem Diepraam, foto's.

Singels en Diepraam zijn allebei vooraanstaande Nederlandse fotografen, werkzaam op een terrein waarvoor het afzetgebied in Nederland schamel is: de weekbladjournalistiek. De toonaangevende rol die zij hierin spelen, kan blijken uit het feit dat er van beiden kort geleden fotoboeken zijn verschenen, niet over een willekeurig onderwerp, maar exclusief over een oeuvre van de fotograaf. Een vergelijkbaar boek verscheen vorig jaar over Vincent Mentzel. Alledrie zijn in leeftijd rond de veertig, betrekkelijk jong dus voor zo'n monografie. In alledrie de gevallen was de keus van de fotograaf bepalend voor de fotoselectie, en werd de inleiding geschreven door een redacteur van de krant.

Zulke boeken zeggen iets over - althans speculeren op - een hogere waardering voor het artistieke gehalte van fotografen; een monografie is ongeveer het grootste huldeblijk dat een kunstenaar te beurt kan vallen. Tegelijk is de monografie een typisch produkt van een kunstklimaat waarin kunstwerken die her en der verspreid zijn in uiteenlopende collecties, zonder probleem bij elkaar gebracht worden in een boek. Voor oudere kunst is dat vaak al moeilijker, maar dan wordt het probleem ondervangen door een goed geredigeerd tekst- en beeldgedeelte. Voor moderne kunst geldt dat niet het doel van de kunstwerken, maar de unieke visie van de kunstenaar de samenhang bepaalt.

Karolien, Ria en Michael, 1971

Dat is waarschijnlijk ook de belangrijkste reden waarom recente monografieën van reportagefotografen, samengesteld volgens hetzelfde uitgangspunt, zo vaak teleurstellend uitvallen. In mijn ogen is dat tenminste zo bij de drie genoemde fotografen. Het probleem verdwijnt daarentegen volledig zodra het boek, hoe losjes ook, een inhoudelijk verband krijgt. Vaak blijkt een stad al geschikt als verbindende schakel. Zo is het bij de fotoboeken van Ed van der Elsken, en bij het recente boek naar aanleiding van de tentoonstelling Amsterdam 1950-1959 in het Amsterdams Gemeentearchief: een losse verzameling uit het werk van twintig fotografen over Amsterdam, en het aardigste Nederlandse fotoboek van de laatste tijd.

Maniërismen

Ik zeg dit niet om de artistieke mogelijkheden van de fotografie te betwisten; waar het mij om gaal is dat die mogelijkheden - voor reportagefoto's - blijkbaar ánders zijn dan die van ‘vrije’ kunstwerken, en daarmee vragen om een andere presentatievorm. Níét om meer of minder waardering, in geld of aanzien of wat ook. De politieke discussie die hierover in Nederland nog steeds gevoerd wordt, heeft zwaar te lijden onder de stilzwijgende veronderstellinge dat ‘artistiek belang’ afhangt van de tegenstelling ‘al dan niet toegepast’. ‘Toegepast’ = niet artistiek, is dan de simpele, handzame formule. Een groot deel van de kunstgeschiedenis (de religieuze kunst, fresco's van Giotto en Rafaël) wordt hiermee in één klap artistiek gediskwalificeerd, en toch verklaart dit banale onderscheid stilzwijgend ook de vorm van een monografie zoals deze: reportagefoto's die worden gepresenteerd alsof ze nooit enige bestemming hebben gehad, eventueel gecombineerd met persoonlijke experimenten. Het verlies aan samenhang wordt vergoelijkend geslecht door de inleider, die uiteraard het beste met de fotograaf voorheeft. Maar in werkelijkheid is wat voor je ligt al gauw een tamelijk lukrake collectie foto's, die eigenlijk geen recht doet aan de capaciteiten van de fotograaf.

Shamanee, 1983

Dat wil niet zeggen dat een monografie als vorm bij voorbaat is uitgesloten: het probleem kan ondervangen worden door een goede lay-out en redactionele inbreng, waarin de toepassing en de problemen die daarbij een rol speelden duidelijk aan bod komen. In het boek van Willem Diepraam is dat niet gebeurd, ten nadele van de fotograaf, hoewel zijn eigen aandeel daarin groot is geweest.

Van Diepraam herinner ik me knappe reportages die hij maakte voor het kleurkatern van Vrij Nederland. In dit boek is daar, gecombineerd met de foto's die hij voor zichzelf maakte, een nogal grillige selectie uit gemaakt, waarin bovendien bepaalde maniërismen meer nadruk krijgen dan ze verdienen. Over die half afgesneden portretten ben ik niet zo enthousiast, zeker niet wanneer ze in series komen. Los van enige context heeft deze manier van kadreren een sterk nivellerend effect zodat iedereen op elkaar lijkt, en in de frequentie waarin Diepraam de methode heeft toegepast, is de verrassing van korte duur. Hetzelfde geldt voor de sequenties die in dit boek meer dan eens opduiken, met een stroboscopische herhaling, waardoor je vaak twee, drie, vier keer dezelfde foto te zien krijgt met kleine variaties. Diepraam heeft deze vorm op alle mogelijke genres toegepast, portretten, reportagefoto's, zelfstandige series. Het effect is vaak wat educatief, want meestal is de verandering van foto op foto wel heel elementair - een persoon die zich omdraait, een gezicht dat plotseling grijnst -, en bijna altijd is één foto overduidelijk de beste: het interessante portret van Helen van der Meij (nr. 71) wordt voorafgegaan door een veel minder interessante van haar, gezien op de rug; hetzelfde trucje is toegepast op twee foto's, gemaakt op een terras in Benidorm. Huilende vrouwen op een begrafenis in Aruba worden vier keer in beeld gebracht, waarmee de mooiste en meest indrukwekkende van de vier (foto 92) dreigt te worden verzopen. Zo veel herhaling werkt vooral retorisch, hamerend met de vuist op de katheder. Het geeft een kunstmatig afgeronde, museale indruk, zonder iets toe te voegen aan de betekenis van de foto.

Traditie

Het is voornamelijk een kwestie van selectie en lay-out, maar dat is njet de enige reden waarom dit boek zo'n samengeraapt karakter heeft. Dat heeft ook te maken met Diepraams eigenschappen als fotograaf, samengevat in zijn uitspraak over de geschiedenis, eerder geciteerd. Het advies om ‘rücksichtslos te pikken’ was misschien niet zo letterlijk bedoeld, maar toegepast op zijn eigen werk is de betekenis van die uitspraak niet helemaal bij wijze van spreken. Het doet me denken aan een recente uitspraak van John Szarkowski, die zei dat de Amerikaanse fotografie haar voorsprong op de Europese te danken heeft aan het feit dat daar een veel continuer besef van de traditie leeft. In de jaren zestig en zeventig, toen in Europa de traditie taboe was verklaard, waren er Amerikaanse fotografen die goed op de hoogte waren en daarmee goed voorbereid op een nieuwe stap. Voor een fotograaf als Willem Diepraam bestaat die continuïteit niet. Het leidt ertoe dat zijn traditiebewustzijn een geforceerd karakter heeft, waardoor citaten en ontleningen vaak overduidelijk zichtbaar zijn en weinig geïntegreerd.

Dat geldt het meest voor de foto's die Diepraam maakte als ‘vrije’ kunst, zoals

[p. 16]

de recente serie naakten: vier foto's van een zeer mooie donkere vrouw, naakt in een tent van vitrage met gezeefd zonlicht door een raam. Naaktfotografie is een specialisme dat zo langzamerhand een extreme verfijning heeft bereikt, en dat (juist door het populaire genre ‘recherche personnelle’, zo geliefd in de Franse en Italiaanse versies van het blad Foto) behoort tot een van de moeilijkste vormen. Het cliché ligt altijd op de loer. Binnen die traditie van Grande Maniera en raffinement is Diepraams serie heel middelmatig. Toch lijkt hij, met gekunstelde poses en lichteffecten, juist bij die traditie aan te willen sluiten.

Zo is het ook bij de landschapsfoto's: zolang het gezichten op een bepaald landschap zijn, zijn het mooie zwaar romantische foto's (de serie Hollandse landschappen bij avond, of die van het strand van St. Lucia, foto 94), maar zodra het semi-abstracties worden krijgen ze al gauw iets belerends, soms (foto 106) iets schools. Wel mooi, maar niet mooi genoeg vergeleken bij wat er verder in dat genre wordt gemaakt.

Diepraam heeft wel gelijk als hij zegt dat ‘je als een kurk drijft op de geschiedenis’, maar om daar richting aan te geven vraagt meer. Het is bovendien jammer van de foto's die Diepraam heeft gemaakt in de stijl die hij het best beheerst, en die zijn werk van het begin tot het eind bepaalt, of het nu gaat om Friese koeien, Hollandse landschappen, een bevalling of het zigeunerachtige meisje dat met recht op de omslag staat. Die foto's zijn zwaar op de hand in een elegante, stevige stijl, aangepast aan het onderwerp. Ook in zulke foto's blijkt dat de fotograaf weet wat hij doet, zonder dat je de fotogeschiedenis zo nadrukkelijk onder je neus gewreven krijgt.

Tenslotte is het de vraag of een selectie van honderdachttien foto's niet sowieso veel te veel is voor een fotograaf die nog midden in zijn carrière zit. Cartier-Bresson vond op hoge leeftijd dat hij er driehonderd gemaakt had die overlevingskansen hadden, toen hij al meer dan een miljoen negatieven had; voor Gisèle Freund waren het er tachtig. Er staan in dit boek verspreid ongeveer twintig foto's die ik echt goed vind, voornamelijk reportagefoto's, landschappen en een enkel familieportret (foto 34). Dat is genoeg basis voor een goed fotoboek, samengesteld rond een onderwerp. Maar ik geloof niet dat het genoeg basis is voor een losse collectie.

■