Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 15]

Spoorzoeken op paadjes van vroeger
De biograaf als rugzaktoerist

Footsteps. Adventures of a romantic biographer door Richard Holmes Uitgever: Hodder and Stoughton, 288 p., f 65,40
Chris van der Heijden

Het heeft lang geduurd tot ik begreep waarom mijn vroegere leraar oude talen weigerde naar Griekenland te gaan. ‘Nooit,’ verzekerde hij ons telkenmale als we hem weer eens tot die discussie probeerden te verleiden. ‘Nooit,’ en zoals ter bekrachtiging van alles zoog hij ook dan ferm aan zijn sigaret. ‘Griekenland heb ik hier (hij hield krachtig Homerus of een ander boek omhoog) en deze werkelijkheid zal ik niet laten verstoren door een zootje vervallen stenen en een paar op geld beluste kroegbazen. Zo en laten we nu maar terugkeren tot de tekst.’

De tekst, zijn Griekenland. Dat verband begreep ik toen ook al. En tevens wist ik dat er alleen daarom al een onoverbrugbare kloof tussen ons bestond. Want wat voor hem het eindprodukt was, was voor mij een begin. Homerus, Euripides en zelfs Plato waren voor mij slechts aanleiding tot dromen, over bevallige Griekse meisjes, koele wijn en gerafelde discussies op een zonovergoten plein. Niks tekst, die was niet meer dan een partituur. De uitvoering zou ik ooit zelf maken, na het eindexamen. Droom, droom...

Deze droom vervulde ik na het eindexamen niet, misschien wel omdat hij te kostbaar was. Een rits andere vervullingen kwamen ervoor in de plaats. Ik reisde door Frankrijk, Spanje, Italië, Duitsland en bezocht talloze plekken waartoe een tekst mij aangespoord had. Ik zwierf met Rabelais in de buurt van Chinon, met Cervantes en Azorin trok ik door La Mancha, ik zat bij de molen van Viznar waar Lorca zijn laatste nacht doorbracht en stond verbijsterd op de Alexanderplatz. En iedere keer, werkelijk iedere keer - of er nu een museum was of niets meer, iemand die de persoon gekend had of alleen maar wind - kwam ik tot dezelfde conclusie: dat deze plek alleen maar in mijn hoofd bestond. Het huis, de schrijftafel, het riviertje waren alleen interessant omdat ik er zoveel bij denken kon. En dan nog...

Kort geleden was ik in de buurt van Zürich en nam me voor eens te gaan kijken naar het huis aan de Alte Landstrasse 39 in Kilchberg, het huis waar Thomas Mann de laatste anderhalf jaar van zijn leven gewoond had. Het was een zondagochtend, vroeg nog, een uur of tien. Geen mens op de Landstrasse die hoog boven de Zürcher See loopt en aan beide zijden volgebouwd is met herenhuizen. Misschien was het daarom dat ik schrok, écht schrok toen ik op nummer 39 het naambordje van Thomas Mann zag hangen. En dat dertig jaar na zijn dood... Ik stond nog verbijsterd te kijken toen een autotje het pad opreed. Een vrouw stapte uit en sprak me aan. Zij bleek de secretaresse van Golo Mann te zijn en vertelde mij dat deze altijd in dit huis is blijven wonen en Katja (de vrouw van Thomas Mann) hier pas in 1980 gestorven was. Of ik eens binnen wilde kijken? Ze wees me alles, de plek waar vroeger het bureau van Thomas gestaan had, de boekenkasten uit het Buddenbrookshuis, de plaats van het fameuze bankje waarop Thomas na zijn operatie zijn laatste boeken en redevoeringen geschreven had. Ik keek, bewonderde, vroeg en fantaseerde maar wist dat ik eenmaal buiten weer hetzelfde zou denken. Allemaal onzin, deze necrofilie en curiositeiten-neuzelarij. Mijn leraar Grieks, zover was ik ondertussen wel, had gelijk. En daarvan raakte ik 's middags bij een bezoek aan het. Thomas Mannarchief in Zürich meer overtuigd dan ooit. Ik zat er enige tijd in de ‘Thomas Mann-Zimmer’, waar de studeerkamer uit de Landstrasse nagebouwd was, met de agenda dramatisch opengeslagen op 12 augustus 1955, het portret van Katja op het bureau en de pen op het aantekenblok. Maar dit alles werd in een andere kamer vertoond, met een ander uitzicht, een andere geur en middenin de stad. Belachelijk dacht ik, die pogingen om het vergane tot schijnleven te willen wekken. En werkelijk, voor de zoveelste keer maar serieuzer dan ooit nam ik me voor om dit soort tochten niet meer te ondernemen en mijn tijd nuttiger te besteden, aan lezen en dan bij voorkeur in een alpenwei waar nog nooit een schrijver voet had gezet. Maar eenmaal buiten wist ik dat dit voornemen om het reizen aan de grijze cellen over te laten niet lang stand zou houden. Ik had het me ten eerste al zo vaak voorgenomen. Bovendien, ik was net een boek aan het lezen waarin reizen, lezen en schrijven op een fascinerende manier gecombineerd werden en dat zo aanstekelijk werkte dat mijn volgende tochten alweer vast kwamen te staan. Footsteps heet het. Adventures of a Romantic Biographer en het is van Richard Holmes. Een boek dat je zou kunnen beschouwen als de ideale vakantielectuur voor de literatuurliefhebber, die geïnteresseerd is in het doen en laten van schrijvers.

Thomas Mann in zijn studeerkamer in Kilchberg

Achtervolging

Iets meer dan tien jaar geleden kreeg Richard Holmes, geboren in 1945, in Engeland flink wat aandacht door zijn uitvoerige biografie van Shelley. Niet alleen was dat boek een van de meest uitvoerige en gedetailleerde studies over deze dichter maar bovendien was het met ongekend veel vuur geschreven en bevatte het ook nog nieuwe gezichtspunten in de tot cliché verworden en uitgekauwde verhalen over deze schrijver. Holmes had die nieuwe opvattingen niet verworven door nog eens, voor de zoveelste keer, al het materiaal door te spitten en in discussie met andere biografen nieuwe hypotheses op te werpen. Nee, hij had de belangrijkste boeken in een rugzak gepakt, daarop wat onderbroeken en een tandenborstel gelegd en de boot genomen. Hij had zijn voetsporen in die van Shelley en zijn gezinnetje gedrukt en ter plekke gelezen en nagedacht. Holmes had over Shelley geschreven alsof hij over zichzelf en zijn vrienden schreef. Vandaar ook dat hij diens opvattingen over politiek en liefde anders ervaren had en de mythe van de ‘engelachtige’ romanticus had kunnen ontzenuwen. Door Shelley dichtbij te halen, in zijn omgeving met hem te praten, bleken zijn woorden en gedachten opeens heel vertrouwd: zijn ‘vrije liefde’ en radicale politiek waren die van de jaren zestig van de twintigste eeuw; zijn ‘engelachtigheid’ was niets anders dan het produkt van het verdriet van zijn vrouw om zijn vroege dood, een produkt dat in Victoria's zoetsappige Engeland in vruchtbare bodem viel maar honderdvijftig jaar later misplaatst leek. ‘De biografie,’ zo schrijft Holmes, ‘werd voor mij een soort achtervolging, letterlijk spoorzoeken op het pad dat iemand in het verleden heeft bewandeld.’ En hij impliceert: alleen als je dat doet bereik je iets, alleen door je vrienden in de verte te achtervolgen, letterlijk te achtervolgen, komen ze je naderbij.

Stevenson

Holmes heeft gelijk en ongelijk en hij weet het zelf. In 1964 maakte hij zijn eerste grote reis, Stevenson en zijn ezel achterna. In de Cevennen werd zijn relatie met de schrijver van Dr. Jekyll and Mr. Hyde en Schateiland zo intensief dat hij hem overal meende tegen te komen. Maar in hel plaatsje Langogne kwam de desillusie: Holmes wachtte Stevenson op een avond op bij een brug. En toen, opeens, zag hij vijftig meter verder de oude brug. Deze, waar hij stond, was nieuw, Stevenson kon die gezien noch gekend hebben. En daar, vervallen en bedekt met klimop, lag de echte... ‘Er bestond geen manier meer om hem te volgen,’ becommentarieert hij somber, ‘geen mogelijkheid om hem te ontmoeten, zijn brug was kapot...’ Symbolischer kan het haast niet.

Tussen deze twee uitersten - achtervolging of identificatie en de onvermijdelijke constatering ‘dat er geen brug is’ -

[p. 16]

bespiegeling over het genre biografie gelezen kan worden. In vier hoofdstukken, in vier reizen, met vier schrijvers wandelt Holmes door de romantiek en als romanticus door zijn eigen tijd. Na een aarzelend en lyrisch begin met Stevenson loopt hij met Mary Wollstonecraft - de revolutionaire Engelse feministe die tijdens de Franse Revolutie in Frankrijk verbleef - door het Parijs van mei 1968. Door over zijn eigen reacties te denken, begrijpt hij meer van haar en van de andere Engelsen die meenden dat met deze revolutie een gouden dageraad begon.

Vier jaar later reist Holmes naar Italië, Shelley achterna en in 1976 begeeft hij zich opnieuw naar Parijs, dit keer om Nerval te zoeken. Maar dan, als hij denkt in de kunst van de biografie vergevorderd te zijn, ontstaan de grootste problemen. Nerval, de half waanzinnige, de solipsist, deze uit het spoor gelopen apotheose van de romantiek, laat hem niet in zijn leven toe en brengt hem in eenzelfde staat van waanzin en op de rand van de zelfmoord. De biograaf is te ver gegaan, al brengt een kleine aansporing van een vriendin hem terug tot de werkelijkheid en het boek tot een eind.

Met alle lof voor deze - ja, wat is het? - studie, heb ik ook wel enige kritiek. Holmes gaat soms wat erg ver in zijn identificaties en lyrische uitweidingen. Het is allemaal een beetje té: te mooi, te gepolijst, te ver van de eigenlijke belevenis. Het is op iedere pagina te merken dat dit vele jaren later opgeschreven is, want, om maar het meest opvallende te noemen: uit ervaring weet ik hoe ellendig en a- of antiliterair je je kunt voelen als je met een rugzak vol boeken rondspoort. Je droomt op een gegeven moment alleen nog maar van eten en vervloekt de idioot in jezelf die zich godbetert door een tekst tot dit soort wanhoopstochten laat verleiden. Een halflege maag, te weinig geld voor een hotel, regen die in vette klodders op je slaapzak droppelt en niemand die naar je omkijkt, ook je vriend in de verte niet.

Dat is de andere kant van het leven van de romantische biograaf en natuurlijk raakt die op de achtergrond en wordt in verhalen zelfs omgedraaid. Zoals bij Holmes. Maar desondanks is dit een prachtig boek. En ik begrijp nu beter dan ooit waarom mijn leraar oude talen weigerde naar Griekenland te gaan. Maar ik ben het minder dan ooit met hem eens.

■