Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 15]

Robert Benchley

Tegenstanders in alle maten en soorten
Benchley's worsteling met de wereld om zich heen

Madelien Tolhuisen

De schrijver Robert Charles Benchley verstrekte ooit over zichzelf de volgende biografische gegevens: ‘Geboren op 15 september 1807 op het eiland Wight. Monsterde aan als scheepsjongen op de Florence J. Marble in 1815. Werd in 1817 in Port Said gearresteerd wegens bigamie en moord. Vrijgelaten in 1820. Schreef Tale of Two Cities. Trouwde in 1831 met prinses Anastasia van Portugal. Kinderen: prins Rupprecht en verschillende kleine meisjes. Schreef De Negerhut van Oom Tom in 1850. Was de uitgever van Godey's Vrouwenboek, 1851-1856. Begon in 1870 aan Les Misérables dat door Victor Hugo is afgemaakt. Stierf in 1871. Begraven in Westminster Abbey.’

Inderdaad, Robert Charles Benchley was zijn naam. Hij werd geboren in 1889 in Worcester, Massachusetts, waar hij tevens zijn jeugd doorbracht. Hij heeft ‘drama’ gestudeerd en werd na een groot aantal onaantrekkelijke baantjes te hebben vervuld toneelcriticus bij het in 1925 opgerichte blad The New Yorker. Op dat moment was Benchley al beroemd als schrijver van humoristische stukken en waren er al drie bundels (van de vijftien die hij in totaal zou maken) van hem verschenen. Maar de literatuur mocht hem dan roem brengen, rijk werd hij er niet van. Vandaar dat hij besloot voor de film te gaan schrijven. Dit werd een groot succes, hij schreef niet alleen voor anderen, maar schreef ook zichzelf komische rollen op het corpulente lijf en trad als acteur op in niet minder dan 46 films die voor het overgrote deel gebaseerd waren op zijn eigen verhalen en verhandelingen. Een en ander bracht tevens het grote geld met zich mee, en hoewel hij vanwege dit geld op den duur de voorkeur gaf aan de film boven literatuur (Benchley was heel wat praktischer in zijn echte leven dan in zijn verhalen), bleef hij toch tot aan zijn dood in 1945 korte humoristische stukken opsturen naar allerlei kranten.

Benchley's levensgrote voorbeeld en inspiratiebron was de Canadese humoristische schrijver Stephen Leacock, over wie hij gezegd heeft: ‘Ik heb zoveel plezier beleefd aan Leacocks werk dat ik alles wat hij ooit geschreven heeft opnieuw heb geschreven - ergens tussen de één en vijf jaar na hem.’ Maar ook hijzelf deed dienst als inspiratiebron, bijvoorbeeld voor zijn tijdgenoten S.J. Perelman en James Thurber, en ook nu nog beïnvloedt hij humoristen als Woody Allen en Kees van Kooten.

Benchley was wat men een ‘university wit’ noemde: hij schreef in een soepele, welluidende stijl en bediende zich niet van spreektaal-Engels. Hij was blij dat de tijd voorbij was dat ‘iedereen die voor een humorist wilde doorgaan in staat moest zijn ieder woord van meer dan drie lettergrepen verkeerd te spellen.’ Maar dat houdt niet in dat zijn alter ego in zijn verhalen (ook Robert Benchley geheten) een welbespraakte, zelfverzekerde intellectueel is. Integendeel, Benchley reduceert in zijn verhalen wetenschap, financiën en politiek tot wat zijn ‘gezonde verstand’ kan bevatten. ‘Ik ben geen wijs man. Ik ben maar een simpel mannetje. “Simple Simon” noemden ze me altijd totdat ze ontdekten dat ik Robert heette.’

Het is uit louter lijfsbehoud dat deze Simple Simon ver-doorgevoerde wetenschap ridiculiseert door allerlei theorieën op huiskamerniveau te verklaren, want als je werkelijk zou proberen te begrijpen waarom een ei een eivorm heeft, of als je in ernst zou proberen te bevatten dat ons lichaam is opgebouwd uit miljoenen deeltjes die er ‘vijftien miljard jaar over zouden doen om de zon te bereiken als ze ooit zouden ontsnappen en naar de zon toe zouden willen,’ dan zou je al snel gek worden. En aangezien Benchley's literaire pendant toch al heel wat meer aanleg heeft om uit zijn bol te gaan dan de gemiddelde mens, is het zaak voor hem dat hij goed oppast. Niet alleen de wetenschap speelt hem parten, maar ook de natuur, om maar te zwijgen van de gebruiksvoorwerpen en plichten van alledag.

Tegenstanders

Alles en iedereen wordt beschouwd als een potentiële en volwaardige tegenstander. De natuur stelt alles in het werk om ons, haar kinderen, tot de onontkoombare conclusie te laten komen dat we niets, maar dan ook helemaal niets, in de melk te brokkelen hebben. De medemens is niet te vertrouwen, of niet te begrijpen en daarom niet te vertrouwen, zoals de psychologen die zulke ingewikkelde theorieën ontwerpen dat je onmiddellijk en onherroepelijk je identiteit verliest als je ermee wordt geconfronteerd.

Maar met al deze tegenstanders zou nog te leven zijn (of liever, zij zouden nog te ontwijken zijn), ware het niet dat ook de voorwerpen, de onbezielde bewoners van onze aarde, er voortdurend op uit zijn Benchley een loer te draaien. Meubels, typemachines, overhemden, veters, deurknoppen, maar vooral kranten richten zich welbewust tegen hem: ‘ze werken, als één groot team, samen om me te beheksen en in de war te brengen.’ Er is niets tegen te beginnen. Met geweld heb je op den duur alleen jezelf. Subtiliteit en listen leiden alleen de voorwerpen zonder levenservaring om de tuin. Als je bijvoorbeeld op het dak van een bus een krant wilt lezen, zal zo'n krant werkelijk alles in het werk stellen om dat onmogelijk te maken. In het geval van een jong krantje zou je dan kunnen proberen hem te misleiden door hardop te zeggen dat je nu gaat omslaan naar pagina 7, terwijl je in werkelijkheid de beursberichten op pagina vier wilt lezen Louter en alleen om je te pesten zal zo'n krant dan openwaaien op pagina vier. Maar deze truc lukt zelden bij een oudere krant, nee, het beste is te berusten in de machteloze positie van de mens.

Humoristen 5: Robert Benchley

Toch berust Benchley niet altijd in zijn eigen lot of in het lot van de wereld, en dan is hij gedreven in de weer oplossingen te zoeken voor alledaagse problemen, en antwoorden te vinden op algemenere vragen. Zijn oplossingen en antwoorden zijn vaak wijdlopig, maar blijken op de keper beschouwd toch eenvoudig. Zo heeft hij uit ervaring geleerd dat het verzenden van een pakje de niets-vermoedende mens onmogelijk wordt gemaakt omdat je eerst eindeloos in een kilometerlange rij moet wachten totdat je aan de beurt bent, om dan te maken te krijgen met de onwil van de loketbeambte die er zichtbaar plezier in schept iedereen terug te sturen met zijn pakje omdat dit per definitie te groot of te klein is. Vandaar dat Benchley rond Kerstmis onder zijn vrienden altijd het gerucht verspreidt dat hij in de gevangenis zit: ‘Ze kunnen toch niet van een man in de gevangenis verwachten dat hij pakjes rondstuurt. Of wel soms?’ Ook voor algemenere problemen heeft hij na veel wikken en wegen altijd de enige juiste oplossing: als we iedereen genoeg geld geven, dan zal er geen armoede meer zijn en ‘als we in staat zijn de misdadiger te vangen voordat hij de misdaad heeft gepleegd, dan zal er geen misdaad meer zijn.’

Gesteven overhemd

Naast de vijanden in alle maten en soorten zijn er nog vele andere onderwerpen die Benchley na aan het hart liggen en waarop hij keer op keer terugkomt in zijn stukken. Zo mag hij graag de draak steken met de favoriete takken van sport in Amerika, in Turkse baden dobberen, ervoor zorgen dat iemand anders altijd je tassen draagt, rondkijken, en als meest beoefende sport het dutten in het openbaar, bij voorkeur onder werktijd. De kunst van deze sport is technieken te ontwerpen waardoor je zo vaak mogelijk ongemerkt in het openbaar een uiltje kunt knappen. Benchley zelf is er zeer bedreven in en tukt in zijn hoedanigheid van toneelcriticus heel wat af, vooral dankzij een speciaal daartoe duchtig gesteven overhemd waardoor hij mooi rechtop

[p. 16]

blijft zitten tijdens de voorstelling. Als het om werken gaat is hij overigens toch liever lui dan moe, zodat hij ondanks zijn wantrouwen tegen geleerden en wetenschappers een diep respect koestert voor de man die ‘heeft uitgerekend dat als we de energie van een atoom voor eigen gebruik konden aanwenden, we nooit meer zelf zouden hoeven werken. Kijk dat noem ik nou een wetenschapper.’

Dat schrijven van verhalen is trouwens nog een hele klus. Afgezien van het feit dat hij soms uren, met de pen in de aanslag, op inspiratie zit te wachten, kan Benchley pas over iemand schrijven nadat hij zich grondig heeft ingeleefd in diens situatie. ‘Dit feitelijke doorleven van de levens van mijn personages neemt aardig wat tijd in beslag en maakt het enigszins moeilijk om aan schrijven toe te komen.’ Pas toen hij besloot het over oude mannen te gaan hebben die de hele dag in hun kamer zaten, kon hij de tijd vinden om te gaan schrijven.

Favoriete onderwerpen zijn ook nog de ijzingwekkend vervelende toespraken bij diners (die onveranderlijk beginnen met: ‘Ik zal niet te veel van uw tijd in beslag nemen’ en drie kwartier later eindigen met: ‘Maar ik heb inmiddels al teveel van uw tijd in beslag genomen’), opvoedkundige handboeken, het bestrijden van duiven (hierbij zijn alle middelen toegestaan), het belachelijk maken van literair vertoon, en de houding van toeristen in het buitenland. Als Benchley tijdens een reis door Europa ook in Venetië terechtkomt, schrikt hij zich rot en stuurt onmiddellijk een telegram naar een vriend in Amerika: ‘Straten vol water, gaarne advies.’

Tenslotte verbaast hij zich graag over mensen die op zoek zijn naar ‘het wezen van humor’, zoals de heer Schwanzleben (auteur van Humor After Death) dat zijn leven lang gedaan heeft voordat hij verzuurd het graf in ging. Benchley maakte zich niet druk om het wezen van humor, en als we James Thurber mogen geloven dan is Benchley allesbehalve verzuurd de hemelpoorten binnengetreden. Toen Robert Charles Benchley op 56-jarige leeftijd aan een hartaanval bezweek, schreef Thurber over de bewoners van het hiernamaals: ‘Yes, they're staying up late now, and, what is more, they must be having the time of their infinities. Lucky angels.’

■

Recente bloemlezingen zijn: The best of Robert Benchley, Avenel Books, 1983 en The Benchley Roundup, University of Chicago Press, 1983