Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 15]

Jean Cocteau, foto van Irving Perm (1950)

De vreemde charme van een verwende puber
De dagboeken van Jean Cocteau

Het witboek door Jean Cocteau met tekeningen van de auteur Vertaling: Tineke van Dijk Uitgever: De Woelrat, 93 p., f 32,50
Gruwelijk kinderspel door Jean Cocteau Vertaling: Hetty Renes Uitgever: Goossens, 137 p., f 24,75
Opium door Jean Cocteau Geïllustreerd door Jean Cocteau Uitgever: Stocken, 270 p., ca. f 20, -
Le passé defini Journal 1951-1952 door Jean Cocteau Uitgever: Gallimard, 460 p., ca. f 60, -
Rudi Wester

Jean Cocteau noteerde in 1951 in zijn dagboek: ‘Ik ben van mening dat elk van mijn werken op zich de reputatie van één man kan waarborgen. Welnu, mijn beroemdheid is niet op deze gebaseerd maar op wat films en tekeningen in de marge van mijn werk, op een legende samengesteld uit praatjes en onjuistheden. Er bestaat geen auteur die zo bekend, zo onbekend, zo miskend is als ik. Dat is ongetwijfeld weer een geluk bij een ongeluk want over auteurs van wie men alles al weet, valt niets meer te leren. Als zij sterven, blijven er alleen botten over. Men heeft alle merg eruit gezogen. Slechte vertalingen, toneelvoorstellingen verminkt door buitenlandse censuur en de grilligheid van actrices, versleten filmkopieën, een paar aanvechtbare anekdotes: daarop is de roem van een dichter als ik gebaseerd, ik die alleen al van het verkeerd zetten van een komma ziek word.’

Dit klinkt enigszins verongelijkt, maar wel begrijpelijk voor iemand die zijn leven lang heeft moeten horen dat hij een ‘touche-à-tout’ was, bezig met van alles en nog wat maar ‘zonder authentieke diepgang’, zoals bijvoorbeeld het verwijt luidde van de keizer der surrealisten, André Breton.

In 1983, twintig jaar na Cocteaus dood, is men begonnen met het uitgeven van zijn dagboeken. Het erin vermelde overzicht van zijn werken geeft inderdaad een verbijsterende hoeveelheid activiteiten te zien. Vóór alles noemde hij zich dichter (23 bundels), en verder staan cr 33 opstellen genoemd over onder anderen Picasso, Colette, Gide en opium; 13 toneelstukken, 12 bundels met tekeningen, 34 boeken door hem geïllustreerd, 18 films, 26 muziek bewerkingen samen met onder anderen Eric Satie, Georges Auric, Poulenc, Stravinsky en Darius Milhaud; en ongeveer vijf romans. En nog ontbreken er enkele werken omdat ze niet te classificeren zijn. ‘Ik ben het tegengestelde van een Ivoren Toren,’ erkent hij in zijn dagboek, ‘alles amuseert me en interesseert me. Ik ben het beste publiek van de chaos.’

De tijd voorzag Cocteau ruimschoots van chaos: twee wereldoorlogen, surrealisme, Parijs in de jaren twintig bruisend van jazz en Amerikaanse schrijvers, existentialisme. Cocteau stond overal met zijn neus vooraan en keek toe, nooit werd hij echt deelnemer (‘Ik heb me ziek laten verklaren in de Eerste Wereldoorlog toen ik, op een nacht in Nieuwspoort, begreep dat ik me vermaakte’), maar tekende en beschreef de gebeurtenissen met flair en op zijn eigen, afwijkende wijze. Twintig jaar opiumverslaving verhinderde niet dat hij met een onvoorstelbare energie, en vaak genie, kleur gaf aan meer dan een halve eeuw cultureel leven in Frankrijk. Is die roem even vluchtig als zijn tekeningen? Of zitten er onder het glanzende laagje oppervlakkige vernis meer kwaliteiten dan zijn vele boosaardige critici ooit zouden willen toegeven?

Vreemde charme

De tragiek én de kracht van Cocteau is juist die vreemde charme: een verwende puber die zich geen zorgen hoeft te maken over zulke aardse zaken als realiteit en materie. Vóór de surrealisten beoefende hij al ‘le dessin automatique’, tekeningen die voortkwamen uit een huwelijk van het bewuste en het onbewuste. Dat hij dat huwelijk wilde prolongeren door het gebruik van opium is geen toevallige bijkomstigheid. Zijn verbale begaafdheid en tekeningen vullen elkaar aan tot kleine meesterwerkjes van verbeelding, vreemd vervormd door een andere perceptie van de werkelijkheid, door de ‘langzame snelheid van opium’, zoals hij dat zelf noemde. In de periode van 1928-1930 levert dat gebruik van opium drie merkwaardige werken op, waarvan twee niet zo lang geleden in het Nederlands werden vertaald en die meer gemeen hebben dan zo op het eerste gezicht lijkt: Het witboek, Gruwelijk kinderspel en Opium.

Het witboek verscheen oorspronkelijk in enkele exemplaren zonder naam van de auteur, maar niemand twijfelt eraan dat Cocteau de schrijver is. Het werd zelfs in het Engels vertaald maar door de geringe oplagen en de aard van het boek leidde het jaren een semi-clandestien bestaan. Zoals vrijwel al zijn geschriften is ook dit voor het grootste deel autobiografisch en gaat over zijn eerste homoseksuele ervaringen, afgewisseld met verhoudingen met actrices en godsdienstige opwellingen. Er spreekt een vooroorlogse sfeer uit van jongens in korte broeken en de stereotiepe stoere matroos en viriele boerenknecht ontbreken niet. Treurig, sentimenteel en rot is de geur die opstijgt uit dit jongensboek. De tekeningen maken zich uit de omtrekken van het verhaal los tot een soort erotisch surrealisme. Maar wat vooral bijblijft is de allesoverheersende sfeer van een Griekse noodlotstragedie. Elke poging tot werkelijk contact draagt bij Cocteau de kiem van de dood in zich, elke vriend die hij aanraakt, sterft.

Dode geliefden

Ook in zijn eigen leven is er een dramatisch lange lijst van dode geliefden. Zijn vader pleegde zelfmoord toen Cocteau negen jaar was, zijn beste vriend, het Franse wonderkind Raymond Radiguet, sterft in 1923 op twintigjarige leeftijd aan tyfus. Opium is voor hem het middel om de pijn te verzachten want ‘die beroemde geestelijke smart is niets anders dan lichamelijke pijn (...) Alleen middelmatige dichters profiteren van het lijden’.

Na Het witboek onderneemt hij een rigoureuze ontwenningskuur - er zullen nog vier volgen - in de kliniek van St. Cloud en doet daarvan verslag in Opium. Het zijn prachtige korte notities over de verschillende stadia van afkicken, over zijn vrienden Proust en Picasso, over theater en de weldaad van het gebruiken (‘De dodelijke verveling van de genezen roker. Alles wat je doet in het leven, zelfs de liefde bedrijven, doe je in de sneltrein die naar de dood voert. Opium roken is halverwege uitstappen; het is zich met iets anders bezighouden dan met het leven, met de dood.’) Cocteau is minder beschouwend en woordrijk dan Baudelaire in diens studie over opium, hij is directer en scherper. Hij vindt hier de vorm die het beste bij hem past en die daarna zijn ‘handelsmerk’ zal worden: schrijven is tekenen, lijnen zodanig verbinden dat ze schrift worden, contouren, snel neergezet. Het leidt tot mooie aforismen die zijn ‘difficulté d'être’ pijnlijk helder belichten. Hij komt erin naar voren als een intelligente duivelskunstenaar, verward in de netten van te veel gaven. Lucide analyseert hij aan het eind: ‘Door opium heeft men het vermogen om vorm te geven aan het vormeloze; maar tegelijk verhindert het, helaas, om dat voorrecht aan anderen te communiceren. Ook al kost het mij mijn nachtrust, ik loer op het unieke moment van een ontwenningskuur waarop dat vermogen nog nét aanwezig is en samen zal vallen, per ongeluk, met de terugkeer van het vermogen tot communicatie.’

Tekening van Jean Cocteau

Dat moment kwam en in zeventien dagen schrijft hij Gruwelijk kinderspel, zijn meest bekende roman. Met Het witboek heeft het gemeen dat ook hier de schoolvriend Dargelos een beweging in gang zet die tot de dood leidt. Ook hier adolescenten, een broer en een zus, die weigeren om te groeien en de vreemde bekoring van onvolwassenen uitspelen. Literair gezien is het verre van volmaakt want de structuur rammelt en Cocteau prefereerde fraaie formules boven het goede verloop van het verhaal. Maar het combineert op geraffineerde wijze de charmes van de jaren twintig - geen materiële zorgen, een vrolijk leven - met het altijd dreigende noodlot uit de oudheid, waardoor het nog steeds een tijdloze aantrekkingskracht bezit. Wat dat betreft is het een perfecte uitbeelding van de paradox-Cocteau. De man die in hei gezelschap van talloze filmsterren en vorsten werd gefotografeerd, het gewaardeerde lid van de Académie Française en de vriend van veel grote kunstenaars, voelde zich vaak volkomen verlaten en miskend. Nog acht delen van zijn dagboek zullen volgen, maar al in het eerste, in januari 1952, noteert hij met vooruitziende blik: ‘Ik zal het vreemde voorrecht mogen smaken de meest onzichtbare dichter en de zichtbaarste mens te zijn. Dat heeft als gevolg dat men richt op de man en dat de dichter nooit geraakt wordt. Omdat dichters op den duur zichtbaar worden en mensen op den duur onzichtbaar, komen de zaken misschien op een dag toch nog in orde. Gelukkig zal ik dat fenomeen niet meer meemaken, áls het zich al voordoet.’