Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 15]

Verlustiging in een vijandbeeld
Een oppervlakkig boek over indoctrinatie in de Sovjetunie

Sovjet software Sovjet-Russische visie op vrede en bewapening door Hans Bax Uitgever: Ad. Donker, f 29,90
De sovjet-unie en de bewapeningswedloop door David Holloway Uitgever: Mets, f 39,50
Soviet power The Kremlin's Foreign Policy - Brezhnev to Chernenko door Jonathan Steele Uitgever: Simon & Schuster, 289 p. Importeur: Van Ditmar, f 34,10
G. van Benthem van den Bergh

Twee maal de Sovjet-Unie: kerkdienst van de Russisch orthodoxe kerk; militaire betreden een regeringsgebouw in Moskou onder de opwekking ‘Internationale arbeidssolidariteit!’

Tegen het einde van de Koude Oorlog (als ik me goed herinner in 1955, tijdens de eerste, korte periode van ontspanning, bekend geworden als ‘de geest van Genève’) kreeg de Duitse slavist en journalist Klaus Mehnert toestemming om een rondreis door de Sovjetunie te maken. Er was in die tijd vrijwel niets bekend over hoe gewone mensen in de Sovjetunie dachten en zich gedroegen. In het Westen bestond nog het beeld van een grote mierenhoop, van een door dwang, propaganda en socialisatie eenvormig en gedwee gemaakte bevolking. Er zouden in de Sovjetunie bovendien uitermate doeltreffende methoden tot ‘hersenspoeling’ zijn ontwikkeld. Er moest wel een nieuw soort mens zijn ontstaan, zoals de communisten die wilden. Was dit inderdaad gebeurd? Met die vraag in het achterhoofd reisde Mehnert rond. Maar uit zijn boek Die Soviet-Mensch, het verslag van zijn bevindingen, blijkt dat er van het gangbare, op 1984 geënte beeld van de totalitaire staat niet veel klopte. De Sovjetunie was een staat met totalitaire aspiraties, zeker, maar van die aspiraties kwam niet veel terecht. Sovjetmensen waren even wantrouwend tegenover het gezag en even belust op eigen voordeel als mensen waar dan ook. Gewone mensen, net als wij.

Sindsdien hebben we niet veel meer gehoord van de Sovjetmens. Het beeld van de Sovjetunie werd dat van een conservatief, de eigen voorrechten verdedigend regime, vol van corruptie, steunend op een half-clandistiene economie, vaak klungelig en absurd bestuurd en met een bevolking die alle geloof in de officiële leer had verloren. Boeken als De avonturen van soldaat Tsjonkin van Wladimir Wojnowitsj en nog meer thrillers als Gorki Park of de spannende schandaalverhalen van Topol en Neznansky in combinatie met de Nomenklatura, tonen de Sovjetunie als een slonzig, corrupt en machtsbelust gekrioel van kleine zielen. Toch is diezelfde Sovjetunie een militaire grootmacht met een technologisch vrijwel even hoog ontwikkelde wapenindustrie als het Westen. En in die ons bedreigende grootmacht - dreigend per definitie, omdat het een grootmacht is die alleen door tegendreiging met een redelijke mate van zekerheid in toom gehouden kan worden - wordt een soort militair-nationalistische indocrinatie en propaganda bedreven, die in het Westen na 1945 ondenkbaar is geworden en pijnlijk aandoet.

Hoe zit dat in elkaar? Hoe de twee kanten van de Sovjetunie met elkaar te rijmen? Dat is allerminst eenvoudig, omdat het alleen mogelijk is door het zo plausibel mogelijk interpreteren van beperkte informatie. Maar wie slechts op een van de twee kanten de nadruk legt bedrijft zelf - gewild of ongewild - propaganda.

Boodschap

Dit is helaas het geval met het boek van Hans Bax over de ‘Sovjet-Russische visie op vrede en bewapening’. De reclameachtige titel Sovjet Software geeft al te denken. En zowaar, Bax haalt de Sovjetmens weer van stal. Met zijn titel suggereert hij dat er sprake zou zijn van succesvolle programmering en dat de bevolking van de Sovjetunie de officiële propaganda van onderwijs en media zou hebben geïnternaliseerd. Zijn vrijwel zonder enige analyse aan elkaar geschreven stortvloed van citaten zou ‘zeer representatief’ zijn, ‘ingang hebben bij’ of ‘de exponent’ zijn van ‘zeer grote bevolkings- of professional doelgroepen’. Zijn boek zou gaan over ‘het denken over deze thema 's onderbrede lagen van de Russische bevolking, waarover in het Westen te weinig bekend is.’ Maar van dat denken kan Bax niets weten. Zijn materiaal haalt hij uit de officiële propaganda van slaat en panij en de doorwerking daarvan in schoolboeken en de activiteiten van jeugdorganisaties. De uitwerking daarvan op het ‘denken’ van de bevolking is niet bekend. Bax dekt zich daarom een beetje in.

De Sovjetmens is er nog niet: ‘Toch hebben zestig jaar opvoeding en voorlichting vanuit de invalshoek van de enige en almachtige staatsideologie hun uitwerking niet geheel gemist en dat kan ook nauwelijks anders, gezien de zeer grondige aanpak.’ ‘Niet geheel’, dat zal wel zo zijn. Maar als ik het accent zou verleggen en zou schrijven: ‘Ondanks de grondige aanpak heeft de militaire-nationalistische propaganda in de Sovjetunie maar weinig uitgehaald’, staat er niet veel anders. Alleen, dan had Bax geen boek hoeven te maken.

Want al belijdt hij een sine ira et studio hij heeft wel degelijk een boodschap. Hij richt zich tegen de vredesbeweging, die ervan zou uitgaan dat de mensen in de Sovjetunie ‘hetzelfde verlangen naar vrede’ hebben als wij. ‘Vooral onder invloed van polemologen,’ zo schrijft hij, ‘wordt ernaar gestreefd, het vijandbeeld te ontdoen van historische, geografische en zeker van etnische gebondenheid.’ Moet een vijandbeeld dan wel etnisch gebonden zijn? Dat vind ik zeer bedenkelijk. Van hetzelfde gehalte is dat Bax hier polemologen als categorie invoert zonder één voorbeeld of voetnoot, waaruit kan blijken of zijn uitspraak alle, een meerderheid van of slechts sommige polemologen betreft. Eén polemoloog was hem in ieder geval voor met een analytisch sterker en heel wat korter betoog over hetzelfde onderwerp. In De Gids, Nr. 10, 1983 schreef Herman de Lange een niet door Bax genoemd artikel ‘Militaire idolatrie in de Sovjetunie’, dat steunt op precies dezelfde soort citaten over de verheerlijking van militaire deugden, paramilitaire opvoeding van de jeugd, de afschildering van de vijand enzovoort.

Militaire idolatrie

Maar De Lange maakt niet de fout dit materiaal gelijk te stellen aan de Sovjetvisie op vrede en bewapening. Bax doet dat wel, waarmee hij bijvoorbeeld geheel voorbijgaat aan de in de Sovjetunie gevoerde discussie over de invloed van kernwapens op de internationale politiek en de vraag of oorlog voeren volgens de opvatting van Clausewitz nog mogelijk is. Daarover is in het Nederlands een uitstekende studie beschikbaar, de vertaling van David Holloway's De Sovjetunie en de bewapeningswedloop.

In het bijzonder hoofdstuk 3 ‘Militaire doctrine en strategie in het atoomtijdperk’ is van groot belang, maar het boek in zijn geheel biedt de context, die Bax niet verschaft. Bax maakt ook vrijwel geen gebruik van de relevante literatuur. Hij analyseert niet, maar rijgt slechts citaten aan elkaar, die op die manier een nodeloos huiveringwekkend ‘vijandbeeld’ - om bij zijn eigen termen te blijven - opleveren.

Hoe moet zijn materiaal - de inderdaad weerzinwekkende militaristische en grof nationalistische indoctrinatie in de Sovjetunie - worden geïnterpreteerd? Voor zover ik het kan beoordelen, heeft die indoctrinatie niet veel met buitenlandse politiek en niets met oorlogsvoorbereiding van doen. Bax noemt zelf als een van de redenen de dreiging van het uiteenvallen van de Sovjetstaat als gevolg van etnisch nationalisme: ‘...als beste middel (daartegen) beschouwden zij de vorming van een nieuw type mens, de “Sovjetmens”, voor wie de etnische afkomst van secundair belang is en die zich in de eerste plaats Sovjet-burger voelt.’ Dat is zeker juist en het is jammer dat Bax het daarbij laat. Het is namelijk niet de enige binnenlands-politieke drijfveer van ‘militaire idolatrie’ in de Sovjetunie.

Immers, ondanks de miljoenen slachtoffers van de geforceerde landbouwcollectivisatie en de stalinistische terreur was de nationale identificatie van de Sovjetbevolking - en zeker van het Russische deel ervan - zo sterk, dat haar inzet tijdens de Tweede Wereldoorlog niet te wensen overliet. Het is een wonder dat in de militair-nationalistische propaganda en opvoeding steeds op deze ‘grote patriotische oorlog’ wordt teruggegrepen. De Sovjetleiders zijn er zich ongetwijfeld van bewust dat het marxisme-leninisme bevolking noch jeugd nog kan overtuigen of inspireren. Daarmee wordt de rechtvaardiging van hun gezag aangetast en kalft het af. Maar er is niets anders beschikbaar, dus de leer behoudt een zekere oriënterende en rechtvaardigende functie en kan onmogelijk worden prijsgegeven. Nationalisme, de positieve identificatie met het eigen vaderland, die dankzij bewapening en militaire inspanning een grote mogendheid is geworden, zo zal men denken, biedt veel betere mogelijkheden.

Bax schrijft verder dat de Sovjetunie er een andere opvatting over ‘vreedzame coëxistentie’ op nahoudt dan wij. Dat is juist. Als Sovjetbegrip drukt ‘vreedzame co-existentie’ uit dat een kernoorlog geen middel van politiek meer kan zijn, zodat een voorzichtige buitenlandse politiek geboden is, maar het laat tegelijkertijd onverlet dat de ideologische en politiekeeconomische rivaliteit tussen Oost en West zal moeten voortgaan. Dat het in het Westen als harmoniebegrip werd geïnterpreteerd is minder belangrijk dan dat het is ontstaan en dat beide grote mogendheden er nu voor zorgdragen dat hun onderlinge betrekkingen beneden het cri-

[p. 16]

sisniveau blijven en niet op een militaire confrontatie uitlopen. Daar gaat het om.

Militair-nationalistische indoctrinatie is wel in strijd met de beperkte samenwerking die vreedzame co-existentie vereist. Daarom is kritiek erop geboden, als het maar niet zo onkritisch gebeurt als Bax het doet. Dat is gevaarlijk, omdat het de ‘worst case’-analyse van de bedoelingen en vermogens van de Sovjetunie bevestigt, waar de bewapenaars aan onze kant maar al te graag vanuit gaan. De spiraal van overtrokken percepties aan beide kanten dient te worden doorbroken, niet opgevoerd. Bax blijft door zijn gebrek aan analyse en interpretatie in gebreke. Bax' boek moet op zijn minst samen met dat van Holloway worden gelezen. Nuttige aanvulling biedt ook de interessante studie van Andrew Cockburn The Threat: inside the Soviet military machine (New York, 1984, Vintage Books), voor een groot deel gebaseerd op interviews met geëmigreerde voormalige Sovjetmilitairen. Op grond van zijn bevindingen over de miserabele organisatie van het Sovjetleger waarschuwt Cockburn in zijn slothoofdstuk voor ‘threat inflation’, het soort overdrijven van de Russische dreiging waar Bax toe neigt. Een andere, even nuchtere analyse kan ook als correctief op het perspectief van Bax dienen: het helder geschreven en goed gedocumenteerde overzicht van de buitenlandse politiek van de Sovjetunie van Jonathan Steele, correspondent van The Guardian, Soviet Power: the Kremlin's foreign policy - Brehznev to Chernenko. Een van Steeles belangrijkste conclusies is volgens hem zelf dat ‘Sovjethandelingen die als “avonturistisch” worden beschreven vaak voorzichtig tot stand gekomen beleid met een laag risico waren. En expansionisme (van de Sovjetunie) is waarschijnlijk niet griezeliger dan het gebruikelijke zoeken naar diplomatieke en politieke invloed, waar andere staten zich evenzeer mee bezighouden.’ Kortom, in het kernwapentijdperk kan militair-nationalistische indoctrinatie een heel andere betekenis hebben dan in de negentiende eeuw. De vergelijking die Bax maakt met de oorlogsvoorbereidende opvoeding en propaganda in Hitler-Duitsland is helemaal niet op zijn plaats - en eigenlijk schandelijk, omdat hij er niets vermoedende lezers de stuipen mee op het lijf jaagt. Genoeg daarom over dit te slechte boek over een zo belangrijk onderwerp.

■