Vrij Nederland. Boekenbijlage 1985

[p. 15]

PETER VAN STRAATEN

Beide ouders geven met vreugde kennis...
Het eventuele huwelijk tussen PvdA en VVD

Illusie of monsterverbond door J.Th.J. van den Berg, L.J. Emmerij e.a. Uitgever: De Bataafsche Leeuw, f 29,50
Hans Smits

Op 5 mei 1969 schreef het kamerlid Hans Wiegel (27) een artikel over ‘de vrijheid van de mens’. Hij noemde daarin de polariteit tussen liberalen en socialisten de ‘basistegenstelling’ die het politieke bedrijf ‘in wezen beheerst’. Volgens Wiegel maakte dit duidelijk verschil in uitgangspunten het liberalisme en socialisme tot de enige werkelijke politieke antithese in ons land. Als leider van de VVD bleef Wiegel deze opvatting trouw, of zoals drs. M. Wessels schreef in zijn door de Teldersstichting in 1981 uitgegeven boekje De Liberalen: ‘De VVD begon zich, met Wiegel als voorman, nog duidelijker dan tevoren als de tegenpool van het socialisme te profileren en distantieerde zich krachtiger dan in het voorgaande decennium van de voortschrijdende collectivisatie en het radicalisme in ons land.’

De felle oppositie van de VVD tegen het kabinet-Den Uyl werd uiteindelijk beloond met zes ministersposten in het kabinet-Van Agt. De Partij van de Arbeid bevocht, op haar beun het kabinet-Van Agt furieus. Vice-premier Hans Wiegel kreeg een koekje van eigen deeg, hoewel hij door de socialisten niet zo erg werd gehaat als Van Agt. De rest van de geschiedenis is bekend. De Partij van de Arbeid trad verrassenderwijs toe tot het tweede kabinet-Van Agt, Wiegel werd weer oppositieleider en verdween spoedig daarop naar Friesland.

In Illusie of monsterverbond, dat handelt over de mogelijkheden en grenzen van een PvdA-VVD-coalitie, herinnert dr. P.F. Maas aan een uitnodiging die Wiegel in 1982 richtte aan het adres van PvdA-fractieleider Wim Meijer. Vooreen etentje. Volgens Wiegel zou de VVD het toejuichen ‘wanneer in de toekomst de verhouding tussen de politieke partijen pragmatischer en zakelijker zou worden’. Wiegel ging er overigens niet aan voorbij dat de hartelijke bejegening van de PvdA, die hij had opgemerkt, ‘toch eerder voortkomt uit een zekere afkeer die in de kring van de PvdA jegens de onberekenbaarheid van het CDA leeft, dan dat het voortkomt uit grote liefde voor onze richting’.

Wim Meijer, accepteerde de uitnodiging maar zag niet direct coalitiekansen. Dat werd anders na het echec van het kabinet-Van Agt-Den Uyl en de ‘ontrouw’ van D'66. Toen constateerde Meijer als erkend nadeel van de afwijzing van de VVD door de PvdA, dat daaruit in het verleden als het ware bij implicatie een voorkeur voor samenwerking met het CDA voortvloeide: ‘Echter, na de jongste ervaringen is daarvoor naar mijn gevoel geen reden meer.’

Iets in de lucht

De Partij van de Arbeid sloot de VVD niet meer uit. Maar de nieuwe leider van de VVD, Ed Nijpels, die nu juist bekend had gestaan als representant van de linkervleugel, waarin al tien jaar werd gediscussieerd over een coalitie tussen socialisten en liberalen, weigerde om ten overstaan van informateur Van Kemenade een inhoudelijke confrontatie aan te gaan met Den Uyl. In een coalitie met het CDA was voor Nijpels meer te verdienen. En zo bleven de ijveraars voor een toenadering tussen PvdA een VVD opnieuw (voor zeker vier jaar) met lege handen.

Het verschijnen van Illusie of monsterverbond maakt duidelijk dat er toch iets in de lucht zit. Iets dat mede wordt veroorzaakt door opiniepeilingen die geen meerderheid meer te zien geven voor een tweede kabinet-Lubbers. Moet een (winnende) PvdA na vier keer door de confessionelen te zijn weggewerkt opnieuw het avontuur aan met het CDA? Of dit keer maar eens met de VVD?

Opmerkelijk is dat de voorstanders van een socialistisch-liberale coalitie anno 1984 vooral in de PvdA zijn te vinden, In het verleden waren het, zoals gezegd, representanten van de linkervleugel in de VVD die voor samenwerking met socialisten pleitten, zoals de toenmalige VVD-fractievoorzitter in de Amsterdamse gemeenteraad, Huub Jacobse die later steun kreeg van zwaargewichten als Geertsema, Vonhoff en Zoutendijk. Op 12 april 1975 zei Jacobse tegen Vrij Nederland dat een samenwerking tussen socialisten en liberalen in de hoofdstad een goede aanzet zou zijn om ook in de landelijke politiek in die richting te denken: ‘Het moet in Nederland toch net als in Duitsland mogelijk zijn de onbetrouwbare christen-democraten eens een tijdje aan de kant te zetten.’

Inmiddels hebben de Duitse liberalen Schmidt aan de kant gezet en voor Kohl gekozen (over onbetrouwbaarheid gesproken), terwijl in Amsterdam (en in Rotterdam) de liberalen consequent zijn geweerd van de wethouderszetels. Toch lijken de politieke verhoudingen in Nederland aan het veranderen gezien het feit dat er in tal van gemeenten wél een samenwerking is ontstaan tussen PvdA en VVD (soms met D'66 als derde partner) waarbij CDA werd buitengesloten: in grote steden als Utrecht, Enschede en Leiden (al vanaf 1978) en in kleinere steden als Lelystad, Almere, Zutphen, Winschoten, Purmerend en Beverwijk. Die samenwerking is niet zozeer het initiatief geweest van linkse liberalen, als wel van pragmatische socialisten. Al in 1978 pleitte landdrost Han Lammers voor een opening in de richting van de VVD. Vanuit de VVD werden zulke flirtations beantwoord met de vaststelling dat er met ‘redelijke socialisten’ best samen te werken viel. Dat zei Haya van Someren trouwens al in 1973, eraan voorbijgaande dat de samenwerking met de redelijke socialist Drees jr. in het kabinet-Biesheuvel niet zo plezierig verliep voor de VVD.

Doelmatigheidsakkoord

Redelijke socialisten, dat brevet werd uitgedeeld aan uiteenlopende figuren als Samkalden, Van der Stoel en Duisenberg, zoals nu elke socialist wordt onderscheiden die genuanceerd spreekt over de welvaartsstaat. Den Uyl is nóóit een redelijke socialist genoemd. Tussen Den Uyl en de VVD heeft het immer ontbroken aan verwantschap. Niet omdat Den Uyl zo ver af staat van het liberalisme, voor linksliberalen in eigen partij en in D'66 staat hij meer dan open. Maar omdat de VVD, volgens Den Uyl, zo ver af staat van het liberalisme. Nog kort geleden, tijdens een symposium van de Teldersstichting (22 november 1984) hield Den Uyl een inleiding waarin hij de liberalen verweet gefascineerd te lijken door de neoconservatieve gedachte dat versterking van de markt en minder bemoeienis met het prijsmechanisme zal leiden tot herstel van werkgelegenheid en groei. Bovendien is de VVD, volgens Den Uyl, op zoek naar grotere verschillen en grotere ongelijkheid. Nochtans wilde Den Uyl een doelmatigheidsakkoord tussen PvdA en VVD niet uitsluiten. Niet omdat de VVD verlinkst is, maar omdat het CDA verrechtst is.

Voor het hier besproken boek liet Den Uyl zich interviewen door F.L.M. Lafort. Een gedateerd interview, dat aan het slot is toegespitst op de Amerikaanse verkiezingen. Volgens Den Uyl zou na deze verkiezingen een koerswijziging van Washington waarschijnlijk zijn, waarbij zelfs het Navo-dubbelbesluit van 1979 wellicht op de helling zou gaan. En dat zou weer leiden tot een grotere consensus in Nederland over het te voeren vredes- en veiligheidsbeleid. Optimisme tegen wil en dank. Geloofde Den Uyl het zelf?

Ed Nijpels, ook geïnterviewd door Lafort, geeft weinig hoop: ‘Op bijna geen enkel ander terrein is het verschil in benadering tussen PvdA en VVD zo groot als op het punt van het buitenlands beleid, inclusief de vredes- en veiligheidsproblematiek.’ Bovendien blijkt Nijpels, vooral om strategische redenen, niets te voelen voor een PvdA-VVD-coalitie: ‘In een coalitie met de PvdA is het gevaar niet denkbeeldig dat de VVD volledig wordt vermorzeld tussen een CDA dat op de rechterhelft opereert en de PvdA die op de linkerhelft werkt.’

Korthals Altes is nog stelliger in de (pragmatische) afwijzing van de PvdA. In een coalitie met het CDA kan de VVD immers veel meer van haar programma verwezenlijken dan in een coalitie met de PvdA. Hij krijgt steun van de directeur van de Wiardi Beekman Stichting, Joop van den Berg, volgens wie de ontwikkeling in kader en electoraat in Nederland doet vermoeden, dat VVD en PvdA zodanig uitgroeien dat zij beide in staat zullen zijn als leading partners op te treden in een coalitie met een ingekrompen CDA.

[p. 16]

De argumenten van Korthals Altes en Van den Berg zijn overtuigender dan de samenvatting die drs. J.M.M.J. Clerx geeft van de bijdragen in het boek. Dat Groenveld, Wöltgens en De Korte overeenstemming zouden kúnnen bereiken over de globale inrichting van de economie, dat Voorhoeve en Stemerdink gemeenschappelijke uitgangspunten hebben over vrede en veiligheid en dat uit de bijdragen van Vonhoff, Meijer, Emmerij en Van Wolferen blijkt dat samenwerking op het gebied van het cultuurbeleid in een coalitie PvdA-VVD zeker mogelijk is, dat alles zegt meer over de scribenten dan over de politieke realiteit.

De zwakte van het boek is dat er teveel aan wishful thinking is gedaan. Dat gebeurde eerder in een speciale nummer van Liberaal Reveil, (januari 1984) over economische politiek, socialisme en liberalisme, waarin de socialisten De Kam en Wolfson het wel zagen zitten met de VVD. Een themanummer van Liberaal Reveil in 1982 gaf een realistischer beeld. Redelijke socialisten (Tromp, Barendregt, Patijn en Epema) en verstandige liberalen (Zoutendijk, Oort, Hoefnagels en Braams) schreven afgewogen artikelen die niet bestemd waren om te polariseren maar niettmin een veelvoud aan strijdpunten bevatten: over de rol van de staat, het stabiliseren van de collectieve sector, het werkgelegenheidsbeleid, het terugdringen van het overheidstekort, toetsing van investeringen op maatschappelijk nut, inkomensnivellering, ‘moralisme’ in de buitenlandse politiek en het exportbeleid, bestrijding van criminaliteit en handhaving van openbare orde, én als zwaarste struikelblok de waardering van kernenergie en kernwapens.

Het moet gezegd, op al deze punten is een ontwikkeling in het denken gaande. En wel bij een aantal potentiële bewindslieden van de Partij van de Arbeid. Zoals Stemerdink in Illusie of monsterverbond heel eerlijk schrijft: ‘De PvdA is druk bezig op economisch en sociaal gebied met behoud van sociaal-democratische uitgangspunten het beleid opnieuw te formuleren. Laat de VVD een poging wagen met behoud van liberale uitgangspunten een meer op de realiteit afgestemd buitenlands en defensiebeleid te ontwerpen.’ Een boek dat minstens tot eerstkomende verkiezingen actueel blijft.

■