Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

Sisyphus moet duwen
Peter Roseis gewone geschiedenis

Mann & frau door Peter Rosei Uitgever: Residenz Verlag, 120 p., Importeur: Nilsson & Lamm, f31,45
Hans Hom

Als voor Peter Rosei ‘het opschrift van de grote wereld’, zoals hij ergens schrijft, ‘zou kunnen luiden: mijn ogen!’, dan weet de lezer wanneer hij de nieuwe roman van deze auteur in handen heeft, dat hij geen studeerkamerliteratuur hoeft te verwachten. En inderdaad stuit hij al lezende op talloze ogenzinnen: ‘Boven de stad koepelde zich de blauwste hemel, die alleen onderaan, waar hij op de daken rustte, door het opstijgende stof vertroebeld werd’; ‘Het stadsgebied was vlak en men kon het, de standplaatsen van de peppelzuilen met elkaar verbindend, van onderaardse wateraders doorsneden denken’; ‘De boten lagen op de oever; een, die iets verder in het water hing, deinde’ - een willekeurige greep uit een indrukwekkend rijk bestand.

Stuk voor stuk mooie waarnemingen, rustig verwoord - en hoe is het dan toch mogelijk dat althans deze lezer, die zichzelf bovendien vooral als een ‘ogenmens’ ervaart, hoe langer hoe ongeïnteresseerder raakt en het boek ten slotte met een uitgehold gevoel als na een slechte televisieavond dichtslaat?

Dit raadsel heeft mij lange tijd beziggehouden, houdt mij nog steeds bezig, en is des te raadselachtiger omdat ik een soort natuurlijke neiging bij mijzelf bespeur de goede waarnemer direct en onvoorwaardelijk te vertrouwen: de goede waarnemer liegt niet.

Dat precieze observaties ook altijd en automatisch met grote of al belangwekkende literatuur samengaan, zoals ik tot dusverre voetstoots heb aangenomen, is een mening die blijkbaar enige bijstelling behoeft, en deze ontdekking heeft Peter Roseis laatste boek Mann & Frau dan in ieder geval toch opgeleverd.

De problemen met wat het boek wil, beginnen al bij de flaptekst, die zo al niet door Rosei zelf geschreven, dan toch door hem goedgekeurd is: ‘Denken wij ons de volgende bekende geschiedenis in: een man en een vrouw beiden met een goede positie, zijn een verbintenis aangegaan, die nu stukloopt en tot een scheiding leidt met akelige gevolgen: hij wordt alcoholist, zij legt het met allerlei mannen aan, het kind van hen samen ontspoort: alledrie gaan ze te gronde, ieder op zijn manier. Denken we ons nu in - en daarmee komen we de in dit boek vertelde “geschiedenis” in elk geval dichter op het spoor - dat het allemaal op precies de tegenover gestelde manier was verlopen: was dan alles goed geweest, was dan alles terecht gekomen?’

Deze laatste vraag, waarop het antwoord de lezer niet anders dan volmaakt onverschillig kan zijn, wordt tot zijn verbazing gevolgd door de vaststelling: ‘Tegen het streven om van de literatuur als het ware bij iedere alinea een happy end te verlangen, gaat Peter Rosei in waar dat nodig is.’ Neemt Peter Rosei zijn publiek hier nog wel serieus, vraag je je af. In ieder geval is de literatuur, zeker op het plan waarop ook Rosei zelf haar wenst te bedrijven, nooit en te nimmer aan het platte verlangen naar een happy end tegemoetgekomen. Men steekt wel heel gemakkelijk de overwinning in zijn zak als men de te nemen hindernis eigenhandig opwerpt, als bij een partij schaak tegen zichzelf. De schrijver weet trouwens heel goed dat althans zijn lezers geen happy end van hem verwachten, en als ze dat al deden, dan heeft hij hen ook vöór zijn laatste boek al consequent weten teleur te stellen. Wat zij wel van hem verwachten, met een zeker recht van hem mogen verwachten en wat ook hij zelf van een schrijver verwacht, brengt hij onder woorden in de opmerking vooraf bij zijn in 1981 gebundeld verschenen Frühe Prosa: ‘Ik meen namelijk dat het werk van een kunstenaar niet bestaat in het bedenken van nieuwigheden, maar in het ontwikkelen van een beeld van de wereld, van een geluid dat raakt. Wat ik van de kunstenaar verlang, zou men ook zo kunnen zeggen: hij moet ons ogen verschaffen waarmee wij de wereld kunnen zien.’

Houtsnede van Wendelien Schönfeld (uit ‘Een mensenkompas’ door Peter Rosei, Kwadraat)

Weinigen zullen tegen deze opvatting - de ietwat ongelukkige formulering daargelaten, die, letterlijk genomen, ‘ons’ tot oogloze wezens degradeert, gedoemd om zonder de lichtbrengende kunstenaar blind in duisternis rond te kruipen - ernstige bezwaren hebben. Ze kan dan ook een paar regels lager, in de vorm van een uitnodiging, zo men er al geen bevel in wil horen, worden gevarieerd: ‘Het werk van een kunstenaar heeft slechts in zoverre iets met waarheid of onwaarheid uit te staan, dat hij ons hoofd vastpakt, een bepaalde kant uit draait en zegt: Kijk!’

Nu is het met veel mensen zo, en tot hen behoort ook de bespreker, dat niets zo irriterend kan zijn als beetgepakt te worden, en zeker bij het hoofd. Er moet al iets buitengewoons worden geboden wil deze irritatie zich niet tegen de beetpakker keren. Nu dan: ondanks alles met een zekere hoop en verwachting - want waarom zou je anders een boek openslaan? - in de door Peter Rosei aangeduide richting kijkend ontwaar ik, behalve op bijna elke bladzijde wel een fraaie beschrijving, niets dat mij raakt, aangaat, beweegt, verandert. (Wanneer iemand de woorden ‘kunst’ en ‘kunstenaar’ zo royaal in de mond neemt als Rosei dat doet, dan hoeft men ook met zijn eisen niet krenterig te zijn.) Met dat ‘veranderen’ worden hier nu niet direct de plotselinge blikseminslagen van de Verlichting bedoeld, noch dat men van een Saulus ineens een Paulus wordt, maar bescheidener: dat je niet meer bent, die je was, alsof je iets beleefd hebt. Op elk ander vlak kan ‘kunst’ niet meer zijn dan een al of niet edel tijdverdrijf (waar niets op tegen is zo lang niet iets anders wordt gepretendeerd).

In het leven van ‘man & vrouw’ en hun kind na de scheiding gebeurt, geheel volgens de bedoelingen van de schrijver, niets; hun levens volgen, afgezien misschien van dat van het kind, een gestadig vallende lijn: ze lopen af. Men sukkelt als het ware naar het einde toe, alsof de motor is afgezet. Ogenschijnlijk verlopen veel levens zo, je gelooft het overal om je heen waar te nemen. Het is een gemeenplaats, een banale waarheid of, zoals het in de flaptekst heet: de ‘bekende geschiedenis’.

Mismoedigste ogenblikken

Het gaat er tegenwoordig in de literatuur misschien wel minder dan ooit om, buitengewone geschiedenissen te vertellen - het ‘groots en meeslepend leven’ kan zo langzamerhand wel als een burgermansdroom worden beschouwd - veelal gaat het er om, van het ogenschijnlijk bekende steeds weer het onbekende te maken. Evenmin als Peter Rosei kijkt de lezer halsreikend uit naar alweer een nieuwe ‘nieuwigheid’, maar hij wil iets lezen waardoor zijn eigen, ogenschijnlijk banale werkelijkheid zin krijgt - hij wil niet vergeten, maar beleven. En wat dat betreft stelt het nieuwe boek van Peter Rosei hem hevig teleur. De ‘bekende geschiedenis’ wordt hierin niet een onbekende, integendeel; ze wordt maar al te bekend. Op het ‘Kijk!’ van de schrijver ziet de lezer slechts een paar willens en wetens machteloze mensen tobben, zoals wij allemaal in onze mismoedigste ogenblikken. En daar zou nog helemaal niets op tegen zijn als deze mensen op een boeiende wijze zouden tobben, als de lezer van hun getob wijzer werd, zodat hij zelf op de een of andere manier gesterkt zou kunnen doortobben: niets van dat al. Zelfs - vooral! - Kafka, tegen wie Rosei vroeger toch zwaar aanleunde, had meer hart, meer respect voor zijn figuren, die hij niettemin

[p. 22]

onverbiddelijk naar hun einde toe schreef. Maar voor het zover was gunde hij hun toch menige triomf en lukte het hun toch af en toe om... De demonstratiemodellen bij Rosei daarentegen krijgen al bij voorbaat geen schijn van kans. Hij laat hen niet eens meer de arena binnengaan, maar schiet hen af, zoals vroeger de bisons vanuit de trein, terwijl de schutter zelf buiten schot blijft.

Het is inderdaad de afstand die tussen hem (en door het gebruik van het komplotterende ‘wij’ als vertelpersoon ook tussen ons) en zijn personages wordt aangebracht, waardoor de geschiedenis van de man en de vrouw nog de schijn kan krijgen van een ‘geschiedenis’, zoals geweerschoten in de verte allereerst aan strijd doen denken, niet direct aan een eenzijdige slachting. Mann & Frau gaat niet over de strijd van twee mensen, het is de geschiedenis van een executie. De laatste zin van het boek: Lassen wir ihn gehen, moet dan ook niet gelezen worden als een vrijspraak, maar als de definitieve terechtstelling van de man Murad.

Eigenlijk heeft Peter Rosei nooit anders dan executiegeschiedenissen geschreven - en ook hierop zou men met het volste recht kunnen zeggen: ‘En wat dan nog? Heeft Kafka soms iets anders gedaan?’ Ja, is het antwoord, Kafka heeft iets anders gedaan, Kafka heeft over meer geschreven dan alleen maar over de uiteindelijke terechtstelling, en dat meer maakt nu precies de grote schrijver uit. Kafka laat niets weg, hij vertelt als het ware de hele Sisyphus-mythe, niet enkel ‘hoe het afloopt’. Zoals voor veel anderen verbeeldt ook voor Peter Rosei alleen het staartje van deze mythe de laatste waarheid. In een opstel uit 1982^* heet het:

‘Ten slotte komen wij een ridder tegen. Wij groeten hem. Maar hij houdt het hoofd afgewend. Dus vragen wij hem: Don Quichote, ben jij het, de menselijkste mens? - Zoekt gij de menselijkste mens, zegt hij, dan moet ge u aan die daar houden. - Hij wijst over de vlakte, die in de verte door stenen heuvels wordt begrensd. Eerst zien wij niet wat hij bedoelt. Dan pas ontwaren we iemand, qua afmetingen te vergelijken met een luis, die minuscule steentjes langs de hellingen omhoog probeert te rollen.’

Ik wil er nu aan voorbijgaan dat ook dit beeld nogal ongelukkig is geformuleerd; waar het op aan komt is dat het maar een halve waarheid vertegenwoordigt. Deze menselijke luis heeft namelijk niet zijn hele leven lang zijn steen tegen de helling op gewenteld. Hij heeft een voorgeschiedenis, inderdaad: een geschiedenis die zelfs dat stenenduwen een zin verleent (zonder dat deze - toegegeven - het gruwelijke daarvan minder gruwelijk maakt). Sisyphus, zo verhaalt de mythe, had tegen zijn buurman Autolycus eindelijk het bewijs in handen weten te krijgen waarmee deze laatste als de dief van zijn vee kon worden ontmaskerd. Na een aantal buren als getuigen te hebben opgetrommeld, gaat Sisyphus samen met hen naar Autolycus' stal, wijst de gestolen dieren aan, maar verdwijnt dan, wanneer het gekrakeel met de dief eenmaal goed is losgebarsten, stilletjes uit de stal, loopt vliegensvlug naar de achterkant van Autolycus' huis, gaat naar binnen en verleidt, terwijl buiten het tumult voortduurt, diens dochter (die hem dan later een zoon baart: de al even sluwe Odysseus). Dezelfde Sisyphus is niet alleen de stervelingen te slim af, hij verstout zich - en daarmee is hij pas werkelijk ‘de menselijkste onder de mensen’ - het tegen de dood zelf op te nemen: met een list slaagt hij erin Hades in diens eigen boeien te slaan en gevangen te zetten, zodat al die tijd ‘niemand kon sterven, zelfs niet mannen die onthoofd of in stukken gesneden waren’.

Toegegeven alweer: het zijn slechts voorlopige overwinningen. Op meer mogen we niet rekenen - maar met minder willen we het ook niet doen! Peter Rosei echter maakt zich liever niet moe. Hij is niet geïnteresseerd in de vechtende luis Sisyphus, alleen in diens straf.

■

* ‘Poging de natuur te kritiseren. Een fragment.’ Vertaling Hans. W. Bakx. In: Raster 23, De Bezige Bij 1982.