Vrij Nederland. Boekenbijlage 1984

[p. 30]

Stille getuigen
De papieren wapens van het volk in een familiealbum over de jaren 1963-1983

Een teken aan de wand Album van de Nederlandse samenleving 1963-1983 door Henk Hofland, Marius van Leeuwen en Nel Punt Uitgever: Bert Bakker, 220 p., f37,50
Jaap Lieverse

‘De hal rook naar gekookte kool en kleedjes, van oude lappen aaneen genaaid. Aan het ene uiteinde ervan was een gekleurd aanplakbiljet, te groot om binnenshuis op te hangen, tegen de muur bevestigd. Er stond alleen maar een reusachtig gezicht op, meer dan een meter breed: het gezicht van een man van ongeveer vijfenveertig jaar, met een zwarte knevel en gelaatstrekken van een boerse knapheid. (...) De flat was op de zevende verdieping en Winston, die negenendertig was en een spatader had boven zijn rechter enkel, ging langzaam en rustte herhaaldelijk onderweg. Op elke overloop, tegenover de liftkoker, staarde de propagandaplaat met het reusachtige gelaat van de muur. Het was een van die afbeeldingen, die zo zijn gemaakt dat de ogen je volgen wanneer je je verplaatst. Grote Broer ziet U, stond er onder.’ (George Orwell, 1984).

Het hier beschreven affiche heeft de functie van een dictator, de nooit zichtbare, maar alom aanwezige macht. De kracht van het affiche ligt niet in zich zelf, maar in zijn permanente, repeterende aanwezigheid. Een indringende herinnering aan wat hij vertegenwoordigt.

Het is duidelijk dat George Orwell, die het boek in 1948 schreef, kennis heeft gehad van de manier waarop in de Tweede Wereldoorlog het affiche werd gebruikt. Het was in het Derde Rijk één van de twee belangrijkste propagandamiddelen.

Hitler kwam als mislukt architectuurstudent en werkloze bij een decoratie- en reclameschilder terecht. Daar leerde hij methodes om op effectieve wijze een produkt te verkopen die hij, eenmaal in de politiek aangekomen, als eerste voor zijn doeleinden aanwendde. Zoals het affiche tot dan toe - in politieke zin - een medium was dat door het volk werd gebruikt, zo werd het nu door de macht gebruikt als politiek massamedium om het nationaal-socialisme, het fascisme, de jodenhaat en de oorlogsmachinerie te verkopen.

Op deze manier werd het volk tot in alle uithoeken medeverantwoordelijk, mede schuldig gemaakt aan die vernietigende euforie. Het duurde niet lang of alle betrokken partijen realiseerden zich de effectiviteit van de propaganda. Zoals de Viëtnamese oorlog de eerste ‘televisie-oorlog’ wordt genoemd, zo is de Tweede Wereldoorlog een propaganda-, een ‘affiche-oorlog’ geweest.

Reclame

Desondanks wordt bij politieke affiches vooral aan de jaren zestig en in het bijzonder aan mei '68, gedacht. Het staat dichter bij ons, zit nog vers in het geheugen, zoals de ervaring leert hij het doorbladeren van Een teken aan de wand. Toch moeten we een stuk terug in de geschiedenis om de eerste tekenen aan de wand te zien. Tijdens de Franse revolutie van 1789, de Europese Volksopstanden van 1848 en de commune van 1871 waren vooral in de steden Parijs en Wenen affiches te zien; ze werden door het volk op inventieve en intensieve manier gebruikt als protest- en communicatiemiddel om aan de heersende macht duidelijk te maken dat ze het niet langer pikten.

Toen aan het eind van de vorige eeuw de maatschappij veranderde, veranderde ook de functie van het affiche. Het werd steeds meer een middel om reclame te maken voor de aanwassende stroom nieuwe produkten en diensten: de eerste fietsen, de eerste auto's. Maar er werd ook gestreden voor het socialisme, en het affiche is dan (naast de karikatuur en de spotprent) een belangrijk middel om die strijd gestalte te geven.

Beschrijvingen van affiches gaan dus altijd over de inhoud, in samenhang met de tijd waarin, en de reden waarom ze gemaakt zijn. Hoewel mooi of lelijk wel degelijk iets uitmaakt, gaat het daar in eerste instantie niet om. Doel van het affiche is dat door het aanhoudend en repeterend geweld van de boodschappen langzaam nieuwe opvattingen doordringen.

Uit ‘Een teken aan de wand’

Zoals de Franse revolutie het historische voorbeeld was van het gebruik van affiches als politiek en protestmiddel, zo werd de Russische revolutie van 1917 het model voor de vorm waarin zulke affiches gemaakt moesten worden. Vlak voor de Franse studentenacties waren er verschillende exposities met het werk van ‘revolutionaire volkskunstenaars’ (Majakovsky, Tatlin, Malevich, Rodchenko en anderen) en dat moet geïnspireerd hebben. Deze vorm, en de collectieve sfeer waarin de affiches gemaakt werden, verwaterde wel, maar had niettemin tot gevolg dat in verschillende steden kunstenaarscollectieven ontstonden.

Er is een boek, geschreven en samengesteld door Vasco Gasquet, met vijfhonderd affiches alleen al uit de opgewonden maand mei '68 in Parijs - een prachtig voorbeeld van hoe het allemaal begon. Het boek ruikt naar anarchie, staat vol geheven vuisten, agressieve politiemannen, arbeiders in clichégedaanten, fabrieksschoorstenen en De Gaulle in allerlei fraaie karikaturen, het mooist wel als ‘la Chienlit’ (Jan Klaasen). Het is vooral een interessant boek voor diegene die er bij zijn geweest, of er dicht in de buurt waren.

Vasco Gasquet schrijft in dat boek over zijn ervaringen als zeefdrukker van het eerste uur: het enthousiasme, de koorts, de grote, chaotische produktie en de anarchie die overal heerste waar veel affiches in de buurt waren. 's Nachts drukken en 's morgens vroeg plakken. Hal-

[p. 31]

verwege mei '68 al komt daar verandering in. Er wordt vergaderd, vaak en oeverloos. Over de ideologie, de relatie met het publiek en de collectiviteit. Ook de affiches zijn gedurende uren onderworpen aan commissievergaderingen.

De makers raken gefrustreerd en verzetten zich. In de tijd dat op de muur van de Sorbonne de beroemde zin ‘Het is streng verboden te verbieden’ komt te staan, heerst er in de Academie voor Schone Kunsten een oorlogssfeer. Er is angst voor een inval van de CRS (te vergelijken met de ME), angst voor rechtse knokploegen en voor spionnen. De geest en sfeer verandert snel en totaal. Teleurgesteld verlaten velen de Academie, op zoek naar andere mogelijkheden om aan de strijd mee te doen.

Uit ‘Een teken aan de wand’

Euforie en onmacht.

Brede lagen

Het boek van Henk Hofland, Marius van Leeuwen en Nel Punt is gevuld met affiches van een toch wat ander karakter dan die in het boek over mei '68.

Een teken aan de wand is samengesteld uit drie ‘verhalen’ die zich prettiger dan vele andere plaatjesmet tekstboeken naast en doorelkaar laat lezen en kijken. De tekst van Hofland is zo'n verhaal en beschrijft een bepaald onderwerp (pacifisme, kernwapens, antifascisme enzovoort); soms gaat hij wat verder terug in de geschiedenis om verbanden te leggen. Dit alles met informatief verwerkte data en cijfers. De affiches zelf geven een breder, en gevarieerder beeld van het betreffende onderwerp en de bijschriften geven op hun beurt weer reliëf aan de affiches. Dit alles is zo vormgegeven, dat de drie ‘verhalen’ een evenwichtig geheel vormen. Hofland, Van Leeuwen en Punt hebben dat evenwicht bereikt door hun ideeën zorgvuldig op elkaar af te stemmen ten behoeve van het uiteindelijke resultaat, waarin ik slechts één zetfoutje tegenkwam. Het verhaal dat Henk Hofland tien dagen op water en brood heeft gezeten in een afgelegen daglonershuisje op de Friese prairie om daar de bijschriften te maken, heeft, gezien het resultaat, alleen maar louterend gewerkt.

Hoe moeilijk is het een keuze te maken; altijd aanvechtbaar en (gelukkig) altijd subjectief. Om uit een verzameling van meer dan 15.000 in verschillende archieven opgeslagen affiches, de meest relevante en de meest interessante te kiezen is niet eenvoudig.

Aan de keuze van de onderwerpen kan men zien dat het protest niet iets is wat zich uitsluitend in het Maagdenhuis heeft afgespeeld. De rest van Nederland zat ook niet stil. Iedereen moet welhaast iemand in zijn familie hebben die zich heeft aangesloten bij één van de vele in het boek aan bod komende actiegroepen, comités, demonstraties, anti-kernwapens, pacifisme, IKV, lawaaioverlast, bedreigde flora, wit-kar, Blij dat ik Rij, zuinig met energie, kindermishandeling, hurenomlaag, leegstandwet, volkstelling, rechtshulp, autonomen, werkloosheid, jeugdloon, amnesty international, antifascisme, Derde Wereld, Chili, enzovoort.

Het is in Een teken aan de wand goed te zien dat het protest zich langzaam maar zeker over uiteenlopende en brede lagen van de bevolking heeft uitgezaaid. Dat maakt het tot meer dan een randstadboek, actiegroepen zijn door heel het land verspreid - van de Waddenzee tot Borssele.

Burgemeester Gruyters van Lelystad hield op de persbijeenkomst van Een taken aan de wand een toespraakje waarin hij sprak over de protestbeweging uit zijn Nijmeegse studententijd als ‘ex-christenen die met hun nieuw gevonden geloof en geloofjes nieuwe vijandbeelden creëerden’. Dat doet dit boek, de actiegroepen en alle affiches onrecht. Natuurlijk, maatschappelijke veranderingen zijn langzame processen, die je niet door middel van een affiche omkeert of nieuwe richting geeft.

Een teken aan de wand geeft juist aan dat het gaat om iets anders dan het veroorzaken van revolutionaire omwentelingen. Het gaat over ongerustheid. Ongerustheid en onmacht, gebrek aan vertrouwen in het gezag, zodat burgemeester Gruyters, als vertegenwoordiger van dit gezag, door zijn uitspraak het bewijs levert van het gelijk van dit boek.

Een teken aan de wand is een zeer Hollands boek door deze verzameling van individualisme en bekeringsdrift. We zijn nog steeds kruisvaarders, en in zoverre heeft Gruyters wel een beetje gelijk.

Na de jaren vijftig is natuurlijk niet iedereen atheïst geworden; de resten van het religieuze gedachtengoed duiken op in een veelheid van sociale, maatschappelijke en bewustmakende activiteiten. Zoals Nederland een groot aantal kerken en kerkjes, en een groot aantal politieke partijen heeft, zo heeft ze ook een groot aantal actiegroepen.

Door die traditionele religieuze kracht gevoed scheppen ze niet zozeer nieuwe vijanden maar proberen ze - misschien wat naïef, maar altijd integer - de kleine revolutie, ‘een betere wereld’, te bewerkstelligen. Het is een religieus boek, met een dwarsdoorsnede van alle gezindten.

Enthousiasme

Dat geschiedschrijving een zaak is waar je over van mening kunt verschillen, is een weerkerende ervaringen bij het lezen van elk nieuw deel van de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog van dr. L. de Jong. Henk Hofland heeft natuurlijk heel goed begrepen dat je geen geschiedenis kunt schrijven aan de hand van uitsluitend affiches. Dat het toch een geschiedenisboek is geworden, wordt veroorzaakt door het feit dat Hofland verbanden weet te leggen tussen de geschiedenis en het affiche, verbanden waar hij als liefhebber van het medium en als oud-rebel uitstekend van op de hoogte is.

De meeste politieke en protestaffiches laten een sterke, niet te imiteren spontaniteit en een sterke emotionele ontlading zien, die een eenmalige indruk achterlaten.

Zó werd het affiche meer gebruikt als goedkoop en effectief middel om boodschappen door te geven. ‘Wie de muur heeft heeft de macht,’ is een leuze die past bij de enthousiaste grootspraak van het medium. In plaats van middel tot maatschappijverandering waren het voertuigen en documenten van wat er leefde. Het zijn de stille getuigen van de onrust.

■