Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel VI. De provincie Zeeland

[p. 20]

Brouwershaven.

b. 1. Van de in 1590 aangelegde en 1820 opgeheven wallen zijn eenige resten aanwezig.

c. 1. Standbeeld van J. Cats (1829) door G. Parmentier uit Gent.

2. Schamppalen XVII A: A 1 hoek Markt, D 48 en in de straat naar het tramstation.

d. Wereldlijke openbare gebouwen.

1. Het raadhuis bestaat uit twee achter elkander staande gedeelten met afzonderlijk dak. Het achterste deel is breeder dan het voorste.

Gevel aan het Havenplein (1599) van zandsteen. De gevel is in 1820 gerestaureerd en wederom in 1890-1891 door den architect E.J. Margry uit Rotterdam.

Bordes met vier leeuwen met wapen (Brouwershaven en Zeeland), versierde ingangspoort met Latijnsch opschrift op de kroonlijst en driehoekig fronton, tusschen twee kruiskozijnen met halfronde boogvelden. Boven het poortje een (modern) beeld; eerste verdieping: drie kruiskozijnen met halfronde boogvelden en renaissance top met vazen op de hoeken. De top is door een waterlijst gescheiden in een benedendeel, met zolderdeur tusschen twee kleine vensters en het jaartal 1599 boven de deur, en een bovendeel met wijzerplaat voor het topvenster. Hierboven een oeil de boeuf en op den top een Justitiabeeld. Op de gevelhoeken moderne potten naar de oorspronkelijke in het museum te Middelburg.

Op het dak een vierkant open torentje met windvaan (schip op gesmeed ijzeren stang).

Achtergevel van het achterstuk: baksteen met banden, moderne ramen, waarboven geprofileerde togen (midden XVI).

Inwendig: Beneden hal met moerbinten en kinderbalkjes op muurstijlen, chablonebeschildering in zwart op geel. Zand-

[p. 21]

steenen poortje met korfboog naar de hierachter gelegen secretarie van de civiele vierschaar (met hek XVII B). Verdieping met portaal met beschilderde balken (± 1600), raadzaal voor met beklampte dour (aan de portaalzijde: pijpdeur ± 1600), met ijzeren beslag, aan de zaalzijde gevat in eene gesneden deuromlijsting (XVII b); sleutelstukken in de zaal. Achter: steenen schouw (midden XVI) met in de kap ingesneden namen (1647 en later) en twee draagsteenen in de linker kamer. Op zolder gevangenhokken.

In de burgemeesterskamer zijn muurschilderingen (midden XVI) ontdekt met opschrift (geel op wit).

Gewelfde kelders.

Twee klokken, een uit 1510 en een in 1641 gegoten door Michael Burgerhuys. Uurwerk (XVII).

In het Raadhuis worden bewaard:

Elf stoelen Queen Anne (XVIII b).

Kastje (XVII a in de raadzaal) en (XVII in de burgemeesterskamer).

Pijnbank (XVII?), geeselbeugel en steen aan ketting.

Twee brandijzers met: ‘1844’ en ‘Zeeland’.

Twee rondassen (XVI B).

Zilveren zegelstempel (ad obligandum) met gedraaid houten handvat (XVII a).

Zilveren zegelstempel (ad causas), in 1895 vervaardigd naar het verloren origineel.

Twee ronde en een ovaal koperen cachet van het gemeentebestuur en van de rechtbank (XIX a onder Lodewijk Napoleon).

Bord met merken van haringtonnen (1657).

Schilderij; Christus met Maria en Jozef en den schenker (midden XV) in oude lijst.

Geschilderd wapen der stad (1620).

Photographie van het raadhuis vóór de verbouwing en eenige prenten met stadsgezichten.

[p. 22]

Twee exemplaren van de werken van Jacob Cats (te Amsterdam bij Jan Jacobsz. Schipper 1658), waarvan een door J. Cats geschonken met gedreven zilveren sloten (XVII c) en een in band van ingedrukt leer met den naam van Gerbrant D. Jonge (1670) met gedreven zilveren hoeken en sloten (XVII c. Keur: Zierikzee).

Gildeboek (1582) met gestempelden band. Belangrijk archief, waaronder deel van de rederijkerskamer De roode lelie, 1594.

Een schilderij met afbeelding van de potvisch (1606) is in 1918 gerestaureerd en afgestaan aan het Rijksmuseum van Natuurlijke Historie te Leiden. Eene moderne copie door Luitwieler hangt in het raadhuis.

2. waag (1646) gerestaureerd 1819, met twee zandsteenen pijnappels op de nok. Klok, gegoten in 1777.

e. Kerkelijke gebouwen.

1. De ned. herv. kerk (H.H. Petrus en Paulus) is een baksteenen gebouw met zandsteenen banden aan den westgevel van het schip en aan de sacristie. Zij bestaat uit een schip van vier traveeën (midden XV), een dwarspand (XIII d) tot de hoogte van het triforium in het koor en verder verhoogd (XV a) en een koor met kooromgang van drie traveeën en sluiting door drie zijden (1293, bovengedeelte XV a). Van den westtoren (midden XV, opgetrokken 1667 en grootendeels afgebroken 1840) is nog slechts een klein onderstuk behouden. Op het kruis der kerk een moderne dakruiter met achtkante spits. Uitgebouwde sacristie met bovenkamer (XV b) aan de zuidzijde.

De kerk is gerestaureerd 1743-1744 en wederom 1876-1892 onder E.J. Margry, waarbij de traceeringen in de vensters zijn vernieuwd. De westmuur is in 1837 na een storm hersteld.

Uitwendig: Portaal (XVI a) aan de zuidzijde, en gedichte ingang aan de noordzijde van het schip. In het dwarspand

[p. 23]

groote dubbel spitsboogvenster met moderne traceering en steenen stijl en hierboven een klein venster in den top. In de beeren van het dwarspand kleine nisjes.

In het onderstuk van den toren eene poort met korfboog met hogels en drie voetstukken voor beelden. Gedicht poortje aan de zuidzijde. Vierkante traptoren.

In de sacristie steenen kruiskozijnen en bergsteenen banden.

Inwendig: Het schip is van de zijbeuken gescheiden door hooge spitsbogen, rustende op zandsteenen kolommen met dubbel bladkapiteel en achtkant basement. Tongewelf met zichtbare spanten, ook in de zijbeuken. Aan de zuidzijde gothische deur (XVI a) met klinken en ijzeren beslag. Het schip met de zijbeuken is van den dwarsbeuk afgescheiden door een houten beschilderd schot, waarin een gesneden deurkalf (1741-1747).

Schip en dwarsbeuk zijn gescheiden door drie scherpe spitsbogen, alles van baksteen, en dwarsbeuk en koor door een triumfboog van baksteen, waarop het jaartal 1649 is geplaatst (ws. bij herstelling).

In den oostwand van een dwarspand zijn telkens twee en in den noord- en zuidwand telkens zes muurnissen (XIII d) als in het koor.

In den dwarsbeuk rust het tongewelf met spanten in het zicht op kolonnetten gesteund door draagsteenen met kopje.

Koor en kooromgang zijn gescheiden door geprofileerde baksteenen spitsbogen, rustende op zandsteenen kolommen met enkel bladkapiteel (losse bladen) en achtkant basement. De hoek-traveeën aan het dwarspand zijn gedicht. Boven de spitsbogen een triforium met smalle baksteenen spitsbogen. Het houten tongewelf met spanten in het zicht rust op hoogopgaande gemetselde kolonnetten, in het midden gedeeld door kapiteelen, en rustende op basementen met dragende figuren boven de kolommen van het koor. In de koorsluiting twee houten beelden, een bisschop en eene vrouw, als draagfiguren onder de kap.

[p. 24]

De kooromgang is overdekt door steenen kruisgewelven met baksteenen ribben, rustende op de kolommen en op kolonnetten met kapiteeltjes. In de gedichte eerste travee maaswerk. In de omgang vijf vierkante kapellen met spaarnissen in de buitenzijden evenals in de muren van de omgang onder de lage vensters. In de Oostkapel drie steentjes (XVIII) met de wapens van Zeeland, J. van Borselen en Brouwershaven. Boven de gewelven van den omgang een pannendak; er is geen verbindingsgang achter het triforium aangebracht.

In de eerste travee aan de zuidzijde van het koor eene loge met dubbelvenster en aanzetten van een kruisgewelf met eenvoudige draagsteentjes (XVI a). Dit vertrek wordt bereikt langs een steenen trap, die ook toegang geeft tot de kamer boven de sacristie en doorgevoerd is tot het gewelf. Aan de noordzijde eene loge met aanzetten van een kruisgewelf, uitkomende in een vertrek met kruisgewelf op kopjes (c. 1500), en gedichte ramen. Een achtkante steenen trap geeft toegang tot dit vertrek. Hieronder een vertrek (thans stovenhok).

In den torenstomp een doorgang met laag gewelf en hierboven een vertrek met steenen schouw (midden-XV).

De sacristie met bovenkamer aan de zuidzijde heeft drie traveeën, beneden met netgewelf (XVI b) op draagsteentjes. Zandsteenen poort met korfboog (XVI b). In de sacristie een groote schouw met gesneden houten kap (c. 1650). De kerk bezit:

Fragment van een altaar aan een kolom in het koor (noordzijde).

Voetstuk van een hardsteenen doopvont (XV a).

Preekstoel (1779) met trap.

Voorlezersbank en doophek (1779).

Banken (c. 1779).

Twee kronen elk met drie schildjes (XVII c).

Orgel (1557) met voorstuk en gesneden voet.

Zerk met wapenfiguur (14) 85, zerk met wapens in de hoek-

[p. 25]

schildjes XV d, met latere bijzetting 1663 enz., zerken met naakte mans- en vrouwe-figuren en wapen (c. 1525), zerk met ridder en edelvrouw (XVI A), zerk met helm (XVI A), zerk met engel en twee wapens (XVI A), zerk met wapen en engelenkopje en vier evangelisten (1549), zerk met wapen (XVI A), zerk met fragment van een ridder te paard (XVI A).

Gothische zerken met evangelisten in de hoeken 1497 (2), 1499, 14-5, 1508, 1513 (wapen in ster), 1520, 152 (5), 1525, 1530, 1531, 1537 (2), 1538, 1550, XVI A (8) en 1556.

Zerken (met afgehakte wapens) XVI, 1613, 1613 (merk), 1614 (gothische letter), 1624, 1625, XVII a, 1635, 1637, 1638 (2), 1641, 1643 (schip), 1646, 1650, 1653, vóór 1663, vóór 1667, 1669, 1670 (hart met pijlen er onder), 1673, 1695 en 1788.

Twee zijbanken rond de kolommen, met voorbank (XVII a).

Beelden: zie koor.

Borden: Lijst der predikanten (XVIII B) in de sacristie. In het transept een bord met opschrift betreffende de schenking van preekstoel enz. (1779).

Bij de restauratie in 1880 is in den omgang een fragment van eene muurschildering ontdekt met engelen en opschrift (thans niet zichtbaar).

Zilveren doopbekken met Lod. XV-rand (1786) door Hoppe te Middelburg.

Drie gegraveerde zilveren bekers (1679, Rotterdam) en een 1681 (Rotterdam), twee borden en een schotel met Lod. XV-rand (1786) door Hoppe te Middelburg.

Twee tinnen borden (XVIII B) en twee kannen (1781).

Koperwerk: zandlooper (midden-XVII), dubbellicht en twee armen (midden-XVIII) in de sacristie, blaker (XVII), in het stovenhok, doopbekkenhouder en twee kandelaars (XVIII c).

Klok uit 1510 met twee medaillons, in den dakruiter, en klok in 1604 gegoten door Nic. Greve te Middelburg met drie wapens (verbeterd 1734).

[p. 26]

Twee avondmaaltafels en banken (XVII b).

Pijpdeur naar de sacristie (XVI A).

Scheepje, driemaster (XVIII A).

Kast met paneelwerk (XVII A).

Twee leuningstoelen met origineele tapisserie (XVII c).

Doorsnede en plattegrond der kerk door luitenant Janse (1838).

Twee gevelsteenen (1646), en een met wapen (Plaympot, c. 1650).

Schoorsteenwang met beeldwerk (XVII b).

Huisdeur Lod. XVI (XVIII c).

Renaissance deurtje met paneelwerk (XVII A).

Fragment van een kruisbloem (XIII d).

f. Gebouwen van liefdadigheid.

1. Oude mannen- en vrouwen- en weeshuis (?), thans verhuurd als particulier huis (C 72). Gevel van gele baksteen met togen in roode baksteen (1593). Poortje met rondboog, gevelsteen met opschrift op een cartouche en een met een groep van kinderen en oudelieden en H. Geest, waarboven een steen met Charitas.

g. Particuliere gebouwen.

1. Van een gothisch huis (XVI A) naast het raadhuis, afgebroken in 1916, wordt een boogveld met gothisch maaswerk bewaard bij den Heer R. van Schaik te Rotterdam, twee balksleutels in het huis ‘Het Anker’ te Haamstede en ankers in de verzameling van het Zeeuwsch Genootschap te Middelburg.

2. A 34. Gevel (XVI d) met kruiskozijnen, eerste verdieping met steenen stijlen, twee ankers, onderpui modern.

Inwendig: opgeklampte kamerdeur (XVII A).

Details van buitenarchitectuur.

In den achtergevel van een huis aan de Haven, drie steenen: krijgsman en 1655.

[p. 27]

D 43. Gevelsteen, wapen Plaympot (XVII B).

B 4. Drie steenen: jager, hond en haas (c. 1700). eenvoudig deurkalf Lod XV.

D. 5. Steenen stoepbank (XVII).

Jaarankers: A 30 (1726), sierankers: A 41 (XVI d), vorkankers: C 59 (c. 1600) en sierankers: (XVII): A 3, 42, 43, 48, 52, B 16, C 11 en D 50.

Standaardmolen (XVIII).