Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel VI. De provincie Zeeland

Aardenburg.

b. Verdedigingswerken.

1. De aardwerken van de oude omwalling uit 1604 zijn nog deels terug te vinden.

2. De westpoort (1650) is een baksteenen gebouw met doorgang overdekt door een gemetseld gewelf. Aan de landzijde een korfboog tusschen pilasters met zandsteenen banden. Op de hoeken de wapens van Aardenburg en de Generaliteit en op den top een wapenleeuw met het wapen van Aardenburg. Aan de stadzijde eveneens een boog, waarboven een over de halve diepte van de poort vierkant opgemetseld vertrek, afgedekt door eene vooruitspringende kroonlijst met consoles. Tentdak en achtkant open houten torentje bekroond door eene bij de restauratie in 1890 vernieuwde spits.

d. Wereldlijke openbare gebouwen.

1. In het raadhuis (modern) worden bewaard:

Zilveren zegelstempel ad causas (XVII).

[p. 3]

Koperen zegelstempel (XVI).

Stempels van schepenzegels (XVII).

Zilveren bodeteeken (XVII).

Steenen kop van een Justitiabeeld (1627), waarschijnlijk uit het oude raadhuis.

Twee degens uit het beleg van 1672.

Twee aarden kannetjes (XVII).

Gildepenningen (1661 en z.j.).

Romeinsche munten.

Steenen wijwaterbakje (XVI?).

Plattegrond (1770).

Schilderij van het beleg, op doek (1672).

e. Kerkelijke gebouwen.

1. De ned. herv. kerk (H. Bavo) is een baksteenen gebouw met gebruik van bergsteen, bestaande uit een schip van 4 traveeën met zijbeuken, een dwarsbeuk (midden XIII), een in den noorderzijbeuk gebouwden toren (midden XIII) en een koor van zes traveeën en 3/8-sluiting met recht gesloten zijbeuken van vier traveeën (midden XVI) en eene aan de noordzijde van het schip aangebouwde consistoriekamer. De kerk is waarschijnlijk ontstaan uit eene kapel, die de plaats innam van den toren en den noordelijken zijbeuk.

De bouw is begonnen in 1243 en waarschijnlijk bijgewerkt na de belegeringen van 1383 en 1452. Het koor is vernieuwd en vergroot midden-XVI. Na de troebelen is de kerk weder ingericht voor den dienst in 1604 en gerestaureerd in 1625/6, 1659/65 en 1890; het koor in 1667. De westgevel van het schip, die in een puntgevel eindigt, is links geflankeerd door den toren en rechts door den schuinen sluitmuur van den zijbeuk.

Het middenfront heeft in het midden eene ingangspoort in eene spitsboognis met zandsteenen driepasvulling met leliepunten in een boogtrommel en kraalprofileering in den doorgang,

[p. 4]

eindigend in romaansche bergsteenen kapiteelen. Boven den ingang eene vroeg-gothische spitsboognis, waarin twee smalle vensters. De geveltop is in 1669 vernieuwd en met een zandsteenen renaissance-topje bekroond. Vóór dezen ingang is in 1650 een portaal gebouwd met halven rondboog en met zandsteenen bollen op de gevelhoeken.

De zijmuren van het schip zijn tot de waterlijst met bergsteen bekleed en die van het onderstuk van den toren tot ongeveer 7 M. hoogte.

De zijgevels hebben gewijzigde vensters met rondboog en in de muren van het schip zijn in het midden van elke travee kleine spitsboogvensters geplaatst.

Aan den noorder-zijbeuk is een thans gedichte ingang in de tweede travee, met rondboog, kraalprofiel en laat-romaansche knolkapiteelen.

In de hooge schipmuren zijn aan de buitenzijde galerijen uitgespaard ter hoogte van de vensters.

De transeptgevels vertoonen elk een thans gedichten romaanschen ingang en drie met rondbogen gesloten spaarbogen onder het groote spitsboogvenster met gothisch maaswerk. Aan de N.W. en O.W. hoeken der transeptarmen staan achtkante traptorens met steenen trappen.

Op de kruising staat een thans vlak afgedekt achtkant, als aanzet voor een ongeveer 1830 afgebroken dakruiter. In een der balken hiervan het jaartal 1761.

De spanten van het dak zijn in de eerste helft der XVIIde eeuw vernieuwd.

Het koor met de zijbeuken is opgetrokken ter plaatse van het oorspronkelijke koor, waarbij ook de scheidingsmuur tusschen koor en dwarsbeuk is vernieuwd. Blijkens de in dezen muur aangebrachte spaarnissen, die in de zijmuren van den dwarsbeuk doodloopen, bestond het plan om ook het transept (en het schip) te vernieuwen. Onder de gootlijst is een boogfries aange-

[p. 5]

bracht. De raamprofielen in de koorsluiting zijn niet gelijk aan die in de zijbeuken. Aan de zuidzijde van het koor is een achtkante traptoren, zich ontwikkelende uit een steunbeer. Aan de zuidzijde van de koorsluiting is onder een der vensters een spaarboog, mogelijk aanwijzing van een gedichten ingang.

De toren is opgetrokken van baksteen, in zes geledingen met steunbeeren op de hoeken over vijf geledingen en heeft smalle lichtgleuven. In de zesde geleding zijn tusschen twee rondboognissen halfrond gesloten smalle galmgaten uitgespaard, die later zijn ingekort, met kraalprofiel en laat-romaansche knolkapiteelen.

Het steenen onderstuk wordt gedekt door eene balustrade (XVII) en een achtkanten opbouw met wijzerplaten en achtkanten open houten koepel en spits (XVII). Aan de westzijde is de gevel verlevendigd door smalle spitsboognissen.

In den toren een vroeg-gothisch steenen kruisribgewelf.

Inwendig: Schip en zijbeuken zijn gescheiden door spitsbogen met afgeschuinde profileering, gedragen door zware bergsteenen kolommen met laat-romaansche kapiteelen, die van boven in een achtkant eindigen. De eerste en tweede kolom van den noorderbeuk zijn tevens dragers van den toren en bestaan uit een muurpijler met halve kolommen.

De kolom tusschen de tweede en derde travee aan de noordzijde vertoont een afwijkend type (gewijzigd Ionisch) en de tweede kolom aan deze zijde heeft een achtkant voetstuk.

Boven de bogen is onder de hooge vensters een triforium aangebracht, dat doorloopt langs de zijmuren van het schip, de westmuren van het dwarspand en de noord- en oostmuren hiervan. Dit triforium wordt gevormd door gekoppelde zuiltjes met laat-romaansche kapiteelen, verbonden door rondbogen.

De kolommen van het schip zijn met de zijmuren van de beuken verbonden door steenen bogen.

[p. 6]

In de kruising staan zware polygone pijlers, door hooge spitsbogen verbonden.

Schip, zijbeuken en dwarspand hebben de dakspanten uit de eerste helft der XVIIde eeuw in het gezicht. Waarschijnlijk zijn zij oorspronkelijk vlak afgedekt geweest.

De vloeren zijn verhoogd.

In het dwarspand zijn in de benedenmuren spaarnissen aangebracht, elk met twee spitsboogjes en een rondboog op consoles. De onregelmatige aansluiting dezer nissen bij de schipmuren wijst er op, dat het dwarspand na het schip is gebouwd. Het triforium sluit echter geheel aan bij dat in het schip, zoodat het verschil in bouwtijd slechts gering kan zijn.

In den muur tusschen dwarspand en koor zijn spaarnissen met profielen als in het koor (midden-XVI).

In het koor zijn schip en zijbeuken van gelijke hoogte. Zij zijn gescheiden door geprofileerde spitsbogen, waarvan de profileering in de kolom tot den vloer doorloopt (zonder kapiteelen). In de zijbeuken rusten de graden op achtkante kapiteelen met laat-gothisch bladornament.

In het koor zijn schip en beuken door moderne in stuc gemaakte gewelven overdekt. De raamprofielen zijn tot den grond toe doorgetrokken.

De kerk bezit:

Twee koperen lezenaars (met wapen aan den preekstoel en met vaas voor den voorlezer), beiden in 1777 gegoten door Johannes la Fort te Middelburg.

Twee wandbanken, gemerkt: Roman 1666 en: Anno A P 1666.

Verschillende gegraveerde zerken XV en XVI, waaronder met figuren: 1408 en 1414 (of 1443) met man en vrouw onder gothische overhuiving en vier verminkte wapens; 1458 en 1469 met kelk en spreuklint, 1466 met man, vrouw en acht kinderen, 1512 met vrouw, 1521 met vrouw, 1549 met priorin, 1559 met man, vrouw en hier onder vijf kinderen, XV B met gothische

[p. 7]

overhuiving (fragment), 1613 met wit marmer ingelegd (Barth. de Backere) met acht kwartierwapens, en eenige zerken met wapens XVII en XVIII.

Vijf koperen lichtarmen (XVIII), in een kast.

Twee zilveren gegraveerde bekers met pelikaan (1664), geschenk van El. Berton, gehuwd met Tsambar Viseux, aan de (verdwenen) Waalsche kerk; keuren: H, lelie en schild, waarboven een vogel.

Twee zilveren gegraveerde bekers met wapen van Elias Vermere, 1833, keuren . Op den beker: Alb. Prooyen, sculps.

Twee gegraveerde borden en een schaal met wapen van Jac. Christiaansen Pieterszoon, overl. 1773. Keuren: toren boven H en ster boven P K.

Klok, in 1647 gegoten door Johannes Burgerhuys.

2. Van de mariakerk (XVIII d), gesloopt in 1625, bevindt zich nog een wijwaterbak bij notaris Mijs.

3. doopsgezinde kerk, Weststraat, gesticht 1793. Eenvoudige baksteenen zaalkerk met gebogen stuc-plafond, waarin het Lam is aangebracht.

In den achtermuur een sluitsteentje met lam (XVIII) en in de gang een gevelsteen met lam (stijl 1600). De kerk bezit:

Zes tinnen ingesnoerde bekers (XVIII).

f. Gebouwen van liefdadigheid.

burgerweeshuis, Weststraat 395. Baksteenen gevel (1631) (oorspronkelijk dubbele trapgevel, thans dubbele tuitgevel) met bergsteenen banden en waterlijsten en bergsteenen halfronde bogen boven de vensters. Ingang met eenvoudige sierankers en drie steenen cartouches met jaartal en wapen. Bergsteenen sierpoortje met rondboog, versierde pilasters, zwik-

[p. 8]

vullingen en fries en hierboven een halfrond fronton, waarin het stadswapen, sluitsteentje en naast en op het fronton drie vazen. Naast het huis een eenvoudig zandsteenen poortje met korfboog, thans ingang van de pastorie.

In den achtergevel staafankers en looden verlaatbak, met afbeelding van een schip (XVII b).

g. Particuliere gebouwen.

1. Weststraat 352. Baksteenen gevel (XVII a/b) van gele steen met hoeklijnen, banden en figuren in roode baksteen en twee waterlijsten. In de eerste verdieping kielbogen met twee ontlastingsbogen boven de raamkozijnen en op de tweede verdieping een Tudorboog; onderpui modern.

2. Weststraat 354. Baksteenen gevel (1646) met puibalk. Vier zeer fraaie ankers en een in den zijgevel, twee zandsteenen festoenen onder de kozijnen der verdieping en gevelsteen met jaartal op eene cartouche. Top verdwenen en onderpui modern.

3. Weststraat 255. Gevel (1766) met rechte kroonlijst.

4. Fragmenten van buiten-architectuur.

Weststraat 399. Gevelsteen 1644.

Weststraat 350. Gevelsteen met krab en vier steentjes met het jaartal 1645.

Ankers (XVIIA): in de gevels Weststraat 302, 328 (en draagkopje onder den top) en 376.

XVII B: Weststraat 253/254 en (± 1700) Weststraat 246.

Ankers met jaartal: Markt 197: 1616.

Weststraat 372, twee togen met metselmozaïek (XVII A).

Weststraat 241. Oeil de boeuf van steen of terracotta (geverfd).

Aan den weg naar Heille eene boerderij met steen met drie wapens (Ydewalle, Kraey en Pradillis) en voor de deur eene zerk (XVI A).