Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel X. De provincie Noord-Brabant

Oorschot.

a. Rood-aarden urnen (Romeinsch?) zijn opgegraven in de buurtschap Notel.

d. Het raadhuis, blijkens jaartal boven den ingang gesticht in 1463, na brand herbouwd in 1513, in later tijd zeer gewijzigd en aan de zuid- en westzijde gepleisterd, is een rechthoekig baksteenen gebouw van twee verdiepingen boven een kelderverdieping - met ellipsvormig overtoogde ingangen -, welke ten deele nog de oorspronkelijke kruisribgewelven, rustende op kraagsteenen en zuiltjes heeft behouden. Gemetseld bordes en hoog zadeldak tusschen twee trapgevels aan de korte zijden. Houten ingangspoort en deur (XVIII). Inwendig, in de secretarie: wandkast met fraai gesmeed laat-gothisch slot (± 1500).

e 1. De thans ned. herv. kerk, een éénbeukig, van groot formaat tufsteen opgetrokken gebouw (XII A) met houten torentje (XVII?) op den westgevel, is de voormalige mariakapel - waarin aanvankelijk wellicht het tusschen 1268 en 1282 gestichte kapittel was gevestigd -, welke sinds 1648 voor wereldlijke doeleinden, o.a. sinds 1659 als waag, diende, doch bij de overgave der St. Pieterskerk aan de Katholieken in 1799 voor den Protestantschen eeredienst in gebruik is genomen. Het, in zijn benedendeel gecemente, schip van vier traveeën heeft aan iedere zijde twee groote vensters,

[p. 272]

die de vier oorspronkelijke kleine rondboogvensters (dichtgemetseld) vervangen, terwijl het, met uitzondering van de eerste travee, in 1880 gesloopte gothische koor toen voor een rechten oostmuur (boven den ingang het jaartal 1880) heeft plaats gemaakt. De westgevel vertoont een dichtgemetselden, met een gedrukten rondboog gedekten ingang en een reeks van vier langwerpige, met een rondboogfries afgezette, spaarvelden; het bovendeel van den gevel is thans afgeschuind. De overgebleven baksteenen koortravee, in 1880 verlaagd en onder één dak met het schip gebracht, heeft eenvoudige steunbeeren. Inwendig: flauw-gebogen stuczoldering. De kerk bezit:

Eiken preekstoel (± 1650).

Koperen lezenaar met arm, met wapen van Nassau-Dietz (1756, door Claudianus Demeni, blijkens opschrift).

Orgel (± 1800).

Kristallen kroon (± 1800).

Eiken psalmbord (XVII).

2. De r.k. kerk (H. Petrus banden). Deze collegiale kerk, vermoedelijk na een brand in 1462 met den toren in haar tegenwoordigen vorm herbouwd (in 1503 nog niet voltooid), in 1558 door den val der torenspits bij een storm beschadigd, in 1887 door den architect L. Hezenmans uitwendig gerestaureerd, bestaat uit een driebeukig schip (XVIa), een dwarspand met traptoren op den zuidwesthoek (XVd), een koor met omgang en drie straalkapellen (XVc) en een toren, te weerszijden waarvan kapellen (XVIa). Op de kruising een open achtkante dakruiter. Langs de tweede travee van den zuidbeuk is een veelhoekige doopkapel uitgebouwd (XVIa); op de hoeken van dwarspand en koor aan noord- en zuidzijde de sacristie en de (voormalige) kapittelschool, thans als archiefruimte gebruikt (beide XVI A). Het schip en de toren zijn opgetrokken van

[p. 273]

baksteen met banden en blokken van tuf, bij de overige deelen van het gebouw is een veel spaarzamer gebruik gemaakt van natuursteen; toren, schip en dwarspand hebben rijk gedetailleerde, de koorpartij eenvoudiger beeren. Het rechtopgaande deel der transeptgevels wordt afgesloten door een gemetselde balustrade; hun terugspringende, met pinakels bezette toppen vertoonen siernissen met beeldjes. De toren, waarvan het zuidwestelijk deel in 1904 over de volle hoogte ingestort en welke daarna door den architect Jac. van Gils hersteld is (1906-1912), een bouwwerk van drie geledingen met dubbele hoekbeeren en veelhoekigen, ten deele uitgemetselden traptoren op den zuidoosthoek, verloor in 1627 door brand zijn na de verwoesting van 1558 herbouwde spits (de hierna aangebrachte, gedrukte vierzijdige afdekking bij de restauratie door een laag gemetseld achtkant met pyramidale spits vervangen). De onderste geleding heeft in den westwand een ellipsvormig getoogden ingang in een met lofwerk versierden spitsboog, waarvan de tympan door stijlen met driepassen wordt gedeeld, terwijl de geheele ingangspartij met het hooge er boven gelegen gevelvenster in een diepe rijk geprofileerde spitsboognis gevat is; de zijwanden zijn geleed door reeksen van drie spitsbogige spaarvelden; de achter een gemetselde rondboog-balustrade terugspringende tweede geleding met aan iedere zijde een diepe, door maaswerk versierde spitsbogige spaarnis, geflankeerd door smalle, te halver hoogte gedeelde en met driepassen afgezette spitsbogige spaarvelden, wordt afgesloten door een fries van op kraagsteentjes rustende spitsbogen; de derde geleding, eveneens terugspringend achter een door rondbogen onderbroken gemetselde borstwering, heeft soortgelijke, door steunbeertjes gescheiden, spaarnissen (de zijnissen echter met een kwart-cirkelboog gesloten) bij de restauratie geheel opengebroken (vroeger beneden: met

[p. 274]

driepassen afgezette galmgaten, en boven: met maaswerk versierde spaarnissen); zij wordt afgesloten door reeksen van drie spitsbogige spaarveldjes en bekroond door eene gemetselde met spitsboogjes doorbroken balustrade (bij de restauratie eenigszins gewijzigd en met pinakels versierd). De traptoren met overhoeks op den romp geplaatst bovendeel, wordt geleed door spitsbogige, meerendeels met driepassen afgezette spaarvelden.

Inwendig worden koor en omgang gescheiden door granieten zuilen met eenvoudige kapiteelen, boven welke de schalken opgaan, waarop de ribben rusten; de zuilen van het schip zijn thans ommanteld en gepleisterd. Het triforium van het koor is over transept en schip als schijntriforium doorgevoerd. De koorsluiting, de kooromgang met haar kapellen, de sacristieën benevens de zijbeuken van het schip, hebben de steenen net- en kruisgewelven behouden (deze laatste met houten ribben); het overige deel van het koor, alsook het transept en het schip, welks overkluizing bij den torenval van 1558 werd vernield, zijn thans met stuc-gewelven overdekt; over het zangerskoor in den toren een modern kruisgewelf. De kerk bezit:

Twee hardsteenen zuilen (XVIa), welke oorspronkelijk tot het afgebroken oxaal behoorden, doch thans de grootendeels in de torenruimte ingebouwde orgeltribune ondersteunen (zie ook e 3).

Twee fraaigesneden koorbanken (XVIa, in 1893 door H. van der Geld hersteld en aangevuld, waarbij o.a. de vier dekstukken der benedenbanken zijn aangebracht), de vleugels en wangstukken met fraai figuraal beeldhouwwerk, o.a. tafereelen uit het leven van den H. Petrus, beelden der Apostelen en Profeten, den boom van Jesse en de Sibyllen; de rustklampen (‘miséricordes’) eveneens ten deele met beeldhouwwerk.

Marmeren doopvont (XVIII, deksel modern) gedragen door vier leeuwtjes (zie hierna).

[p. 275]

Hardsteenen doopvont (± 1500), thans als wijwatervat in gebruik.

Orgeltribune met gesneden borstwering (1726), van elders afkomstig.

Twee eiken deuren (XVII) met balusters en eenig snijwerk, als afsluiting der opgangen beneden in de torenruimte.

De zerk van het grafmonument voor Richard van Mérode (XVI) met diens zestien kwartieren, ligt thans in de doopkapel; de vier leeuwtjes, die haar droegen zijn nu ruggelings tegen elkaar er op geplaatst en torsen de doopvont.

Houten Madonnabeeldje (± 1500), afkomstig uit de kapel van O.L. Vrouw van den H. eik (zie e 3), thans bijna geheel bekleed.

Twee lindenhouten beelden (XVIII): H. Elisabeth en H. Lodewijk.

Twee geel-koperen bolkronen (XVIIB).

Twee zilveren ampullen met blad (± 1700), met wapen-van Wamel en -Fey; missaal met zilveren beslag (± 1700) met wapen-van Wamel.

Vier klokken, waarvan één in 1676 gegoten door Alexis Julien, één in 1735 en één in 1750 door Jean Petit, en één in 1911, blijkbaar ter vervanging der oude uit 1428.

3. De kapel van o.l. vrouw van den h. eik ter plaatse eener oudere, midden-XVII gesloopte, kapel gesticht in 1854, vergroot in 1907, heeft thans in den voorgevel een boogstelling van vier zuilen (± 1500), welke vóór de instorting van den toren in 1904 de orgeltribune ondersteunde en oorspronkelijk deel uitmaakte van het oxaal der St. Pieterskerk.

4. Het klooster nazareth bezit het middenstuk (XVIa, paneel) van een drieluik, voorstellend de H. Familie.

[p. 276]

g 1. A 253. Rechthoekig woonhuis van twee verdiepingen (thans fabrieksgebouw) met hoog dak tusschen trapgevels aan de korte zijden. De vensters van den voorgevel - in den trant van ± 1550 doch met jaarankers: 1679 - zijn overspannen door uitgekraagde korfbogen; in de boogtrommels metselmozaïek.

2. huize groenberg. Dubbel rechthoekig woonhuis van twee verdiepingen met hooge zadeldaken tusschen eenvoudige trapgevels aan de korte zijden, blijkens jaarankers uit 1613, in later tijd zeer gewijzigd en verbouwd.

3. Sint Franciscushof (z.g. hof van solms, sinds 1904 zusterhuis). Woonhuis met terugspringend hoofdgebouw en rechthoekig hierop staande zijvleugels (thans daarvan gescheiden) uit ± 1660. Het hoofdgebouw heeft een gepleisterden halsgevel in den trant van Vingboons met pilasters, bekroond door een fronton met vaasmotief.

4. A 336. Markt. Hoekhuis met twee trapgevels (XVII). Ontlastingsbogen boven vensters van gele en roode baksteen en vernieuwd metselmozaïek in de boogtrommels.

5. F 164. De boerderij zwanenburg heeft een met een rollaag afgedekten halsgevel aan de smalle, naar den weg gekeerde zijde (XVIII). Gemetselde strekken boven de vensters. Deur met geprofileerden bovendorpel.

6. Het voormalig kasteel oud-beijsterveld, blijkens gedenksteen in den achtergevel gesticht in 1775 door den heer van Oorschot, baron Sweerts de Landas, is thans, vergroot en inwendig zeer verbouwd, studiehuis der paters missionarissen ‘Les fils de Marie’. De voor-

[p. 277]

gevel heeft een vooruitspringende hardsteenen middentravee met fronton, waarin deur met pilaster-omlijsting. Inwendig: gesneden trapleuning, stucwerkingangen en betimmering, zeskantig kabinet in de as van het gebouw, alles uit den tijd van den bouw.

7. A 102. Woonhuis van twee verdiepingen met hoog zadeldak tusschen in- en uitgezwenkte topgevels, blijkens jaarankers uit 1715.

8. A 64. Markt (‘In den bonten os’). Dorpshuis met gepleisterden in- en uitgezwenkten topgevel (XVIII A).

9. A 67. Markt. Dergelijke gevel.

10. A 399. Markt. Eenvoudige halsgevel (XVIII A?).

11-13. Details: A 242, korfbogig omtoogde vensters met thans geschilderd metselmozaiek in de boogtrommels; A 400, kroonlijst met Régence-consoles; A 397, bovenlicht Empire.

14. molen onder Straten: standaardmolen.

h 1. De schutterij van St. Barbara bezit nog een ouden zilveren vogel (XVII?).

2. De schutterij van St. Joris te Straten bezit een zilveren vogel uit 1619 (merken: den Bosch, K, drie lelies) en platen uit 1614, 1615, 1616, 1645, 1653, 1714, 1728, 1751, 1764, 1774, 1783, 1801, 1809, 1810 (gedenkplaat), 1828 en 1843.