Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel X. De provincie Noord-Brabant

Grave.

a. Voorhistorische monumenten.

Praehistorische gepolijste steenen bijlen, van hier afkomstig, bevinden zich thans in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden, enkele Romeinsche munten in het museum van het Provinciaal Genootschap te 's Hertogenbosch.

b. Verdedigingswerken.

De hampoort (1681), overblijfsel van de door Menno van Coehoorn ontworpen en van 1876 af gesloopte vestingwerken, is een gebouw van baksteen, waarin enkele onderdeelen van zandsteen. Zij bestaat uit een met riblooze kruisgewelven overdekte, in plattegrond gebogen, doorgang, aan de stadszijde uitmondend in een eveneens met riblooze kruisgewelven overdekte hal, waarin twee vrijstaande pijlers en waarnaast, aan elke zijde, een overwelfde zijruimte. Pilasterordonnanties met hoofdgestel en fronton versieren de beide poortgevels. In het fronton der buitenzijde zijn wapens aangebracht.

c. Pompen.

Op de markt een natuursteenen Pomp (1798) met motieven Lodewijk XVI.

d. Wereldlijke openbare gebouwen.

1. In het geheel verbouwde raadhuis bevinden zich: vier bewerkte zandsteenen balkconsoles (XVIIa) in de secretarie, overblijfsels van een eikenhouten schepenbank (XVI B), verwerkt tot een (thans geverfde) wandbetimmering, in de ontvangerskamer.

[p. 141]

Zilveren gildeteekens en zilveren staf van het Kloveniersgilde in de vestibule (op het oudste schild: 1591).

2. Voormalig wachthuis (?), zie bij g 12.

e. Kerkelijke gebouwen.

1. De r.k. kerk (H. Elizabeth), gesticht XIIId, verbrand in 1415, vergroot XVI B, sterk beschadigd in 1674, hersteld in 1705, 1719, 1739, opnieuw sterk beschadigd in 1794, hersteld in 1808, 1818, 1842 (kruisingspijler ingestort in 1864, sedert hersteld), is in hoofdzaak van baksteen opgetrokken en bestaat uit: het oostelijke gewelfvak (XV) van het oorspronkelijke schip (waarvan het overige gedeelte en een kapel aan den noordwesthoek, enkele meters hoog, sedert 1674 als ‘ruine’ gespaard bleven) met latere zijbeuken (XIX?), die uit de verbouwing van oorspronkelijk aanwezige zijkapellen zijn ontstaan; een dwarspand (XVI B); een driezijdig gesloten koor van twee gewelfvakken (1506-1516), waarvan de vensters zijn toegemetseld. De toren is in 1874 afgebroken. De gevel van den zuidelijken dwarsarm (XVI B) is ter zijde van den ingang en het zich daarboven bevindende spitsbogige dubbelvenster versierd met bergsteenen pilaster-ordonnanties, waarboven een boogfries en een top met karyathidepilasters en voluten, mede in bergsteen (ten deele onbeholpen in cementwerk hersteld).

De baksteenen gevel van den noordelijken dwarsarm (XVI B) bevat een groot, in reliëf bewerkt vierkant veld van bergsteen: Blijde boodschap. Overhoeks geplaatste vierkante vensters, in omlijsting van bergsteen, naast en boven het reliëfveld. Tegen de zuidzijde van het koor een achtzijdige traptoren van baksteen met nissen en, tusschen twee steunbeeren, een sacristie met in windingen gemetselden schoorsteen.

[p. 142]

De kerk is geheel met stuc gedekt (XVIIId). Zij bezit:

Houten hoofdaltaar (XVIIIa) met beelden en een schilderij op doek: Kruisiging.

Twee kleinere houten altaren (XVIIIa) in het dwarspand.

Houten altaar (XVIIId) in den zuidelijken arm.

Gesneden eiken Communiebank, met jaartal 1758.

Gesneden eiken tafeltje (± 1725).

Twee gesneden eiken biechtstoelen (een gedateerd 1713).

Gesneden eiken preekstoel (± 1700).

Gesneden eiken orgelkast (XIXa).

Marmeren grafmonument (1802) voor hertog Arnoud van Gelder, opgericht nadat het vorige bij het bombardement van 1794 vernield was.

Gebeeldhouwde grafzerken: een (1540), een priesterzerk (± 1600) met voorstelling van H. Elisabeth een wapenschild houdend; een (1594, herbezigd in 1824) voor den Spaanschen kapitein Diego Davila Calderon; een (1679, herbezigd in 1758).

Andere oude zerken zijn opgesteld tegen de bewaard gebleven wandgedeelten van het verwoeste schip: 1518, 1540 (priesterzerk), 1617, 1621, 1628, 1631, nog eenige (XVII), 1728, 1765, 1833.

Houten beelden van den H. Jacobus den meerdere (XVI) en van den H. Antonius abt, (± 1700); tien houten beelden en drie beeldgroepen, waaronder een Christus tusschen Maria en Johannes (XVIII A).

Schilderijen: een memorietafel (1528): Kruisiging met donator Jacob de Haen en H. Elisabeth; een (XVIII A, doek).

Zilverwerk: gedreven, ten deele vergulde monstrans (1624); gedreven, ten deele vergulde monstrans (XVIIId); gedreven kelk (XIX A); een stel gedreven lijsten (XVIIIa) voor canonborden.

[p. 143]

Twee houten reliekhouders (XVIII A/B), dienende als voetstukken voor beelden.

Vier ebbenhouten reliekhouders (XIXa) met zilveren beslag, in obelisk-vorm.

Antependium, misstel en koorkap met opgelegd borduursel (XVIIId), op nieuwe stof.

Kazuifel met sterk gerestaureerde fragmenten van borduurwerk (XVIa): aanbidding der drie Koningen, drie Apostelen, H.H. Maria Magdalena en Catharina.

In de pastorie bevinden zich:

Eiken commode (XVIII) met gesneden ornament.

IJzeren geldkist (XVII of XVIII) met beschildering.

Twee klokken, o.s. in 1732 door Jean Petit en in 1772 door Rutgerus en Christianus Voigt gegoten.

2. De ned. herv. kerk, oorspronkelijk kerk van het Franciscanessenklooster (± 1500), gebouwd van baksteen, bestaat uit een schip met driezijdige koorsluiting, een veelhoekigen uitgemetselden traptoren op den noordwesthoek. De kerk, oorspronkelijk overwelfd, is thans gedekt door een vlak stuc-plafond. Zij bezit:

Eiken preekstoel (XVIIc).

Drie koperen kaarsenkronen (XVII B), waarvan een samengesteld uit fragmenten.

Twee tweearmige koperen kandelaars (XVIIIa) op de orgeltribune.

Tinnen Avondmaalstel (XVIII B), bestaande uit twee bekers en drie schotels; tinnen doopkom (XVIII B), twee tinnen collecte-schalen (XVIII B).

g. Particuliere gebouwen.

A. Late gothiek.

1. Gasthuisstraat 8. Gepleisterde gevel (1575, blijkens ankers), versierd met vijf nissen waarin vroeger behalve

[p. 144]

de vensters der verdieping ook die van den thans gewijzigden begane-grond, ruiten in de boogtrommels.

2. Achter het stadhuis 20. Aan de achterzijde een trapgevel (XVI) met oorspronkelijk zadeldakvormig afgedekte trappen, hol-geprofileerde waterlijst en segmentvormige ontlastingsbogen. Dergelijke bogen in den zijgevel.

3. Hoofschestraat 14. Langs de Bagijnestraat en zijgevel met tandlijst en aan de achterzijde een trapgevel (XVI). Bovenlicht Lodewijk XVI.

B. Renaissance.

Fragmenten van gevels van het Zuid-Hollandsch (‘Dordtsch’) type: baksteenen gevels met getoogde en geprofileerde vensternissen en tympanversiering met driepassen, het gevelvlak boven en tusschen de nissen vooruitgemetseld en in de vensterdammen steunend op kraagsteenen met kopjes.

4. Brugstraat 2-4. Fragment (± 1600, hersteld XIXa): eerste verdieping met geprofileerde waterlijst en kopjes en rechte kroonlijst op oude kopjes. Gesmede muurankers.

5. Oliestraat 6-8. Dergelijk fragment (± 1600). Tympanvullingen in mozaïek van bak- en bergsteen. Natuursteenen banden en blokken in de ontlastingsbogen. Deur (XVIII).

6. Hamstraat 25. Dergelijk fragment (± 1600, geverfd). Twee bergsteenen leeuwenmaskers. De pui (± 1800) door een winkelruit vervangen (1926).

7. Hamstraat 26. Dergelijk fragment (± 1600, gepleisterd).

Voorts de gevels:

8. Hamstraat 28. Gevel (XVII A) met segmentvormige ontlastingsbogen, waarboven uitgekraagde tooglijsten en waterlijsten. Ankers.

[p. 145]

9. Hamstraat 19. Beneden gewijzigde trapgevel (XVII A) met korfbogige ontlastingsbogen en baksteenen waterlijsten. (Afgeknotte) toppilaster. Ankers.

10. Hamstraat 23. Gewijzigde gevel (XVII A) met, op de verdieping, mozaïekversiering in baksteen, korfbogige ontlastingsbogen met blokken en ankers.

11. Markt 6. Huis met hoog zadeldak en natuursteenen deuromlijsting (± 1650), boven de deur een rond venster in gebeeldhouwde omlijsting met kinderfiguurtjes; bovenlicht (± 1800).

12. Maaskade 2. Gevel (vermoedelijk XVIII) met beneden dichtgemetselde bogen met aanzet en sluitsteenen (voormalig wapenmagazijn of wacht?).

Eenvoudige in- en uitgezwenkte topgevels, (XVIII B) bijna alle in de pui gewijzigd:

13-25. Rogstraat, hoek Brugstraat, in een nisje een zandsteenen beeld van St. Rochus; St. Jorisstraat 21, fragment van een zijgevel met S-motief; Maasstraat 7, segmentvormige bekroning, waarin: 1801. Voorts: Rogstraat 4, 6, 11-15 (twee toppen), 16, 28, 37-39, Hamstraat 22 en de gevel behoorende bij het pand Hamstraat 27, Hoofsche straat 24, Achter het stadhuis 8 (gepleisterd).

26. Hoofsche straat 15. Deur met houten zuilen, omlijsting en vensters (XIX A). Twee gebeeldhouwde stoeppalen (XVII).

Détails.

1-13. Gasthuisstraat 6, afgeknotte doorgaande pilasterachtige dammen (vroeger nissen vormende als bij Gasthuisstraat 8?); Hamstraat 4, uitgekraagde puilijst (± 1600?), ankers; Rogstraat 10, cartouche (XVIIa) met pauw; Gasthuisstraat 4, vier gebeeldhouwde Renaissanceconsoles (XVIIb); Rogstraat 8 en 9, fraai gesmede ankers; Maasstraat 6, deuromlijsting en consoles Lodewijk XV; Rogstraat 25-27, consoles Lodewijk

[p. 146]

XVI; Brugstraat 1, Markt 5, Maasstraat 8, bovenlichten (± 1800); tusschen Gasthuisstraat 3 en 5 aan einde gang: gesneden eiken deur (XVII A); Brugstraat 26, deur Lodewijk XV; Brugstraat 27, ankers: 1725.

40. Op den stadswal een gesloten standaardmolen.