Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel X. De provincie Noord-Brabant

Gemert.

Gemert.

e 1. De r.k. kerk (H. Joannes de Dooper), in 1437 tot parochiekerk verheven, bestaat uit een driebeukig schip (XVb, in 1853 onder leiding van den Tilburgschen architect H. van Tulder naar den nieuwen toren verlengd en van breedere zijbeuken voorzien) en een koor (tusschen 1476 en 1482, gerestaureerd in 1853 of in 1867) met voormalige doopkapel aan de zuidzijde; te weerszijden van het koor moderne aanbouwsels. In de koorkapel een kruisribgewelf op kraagsteentjes. De kerk bezit:

Houten zijaltaar (XVIII) met oude copie naar Rubens' Kruisafneming en afbeelding van St. Jan (1830, door Meyer); het tweede (moderne) zijaltaar heeft nog het oude altaarstuk (1745, door B. Beschey, doek): H. Dominicus uit de handen der H. Maagd den rozenkrans ontvangend.

Hardsteenen doopvont (XV), de kuip versierd met vier koppen.

Orgel (± 1700), naar de torenzijde verplaatst, met wapen-van Wassenaar.

Houten kruisbeeld (XVII).

Gedreven zilveren stralenmonstrans (1693, Maastrichtsche keur), geschonken door den commandeur Bertram Wessel, baron de Loë van Wisse.

[p. 128]

Verguld zilveren gedreven ciborie (XVII A, merken: Maastricht, T in schild en H S).

Verguld zilveren kelk (± 1630) met wapens, geschonken door den commandeur Heinrich van Holtrop, met nieuwe cuppa.

Koperen collecteschaal (± 1700).

Koperen kandelaars: een gegoten met schijfvormigen voet (XVI), vier gegoten op drie pooten met engelkopjes (XVII B), acht geslagen koperen (XVIII).

Twee klokken, in 1718 door Godefroy Jullien en Jean Petit gegoten.

2. Buurtschap Esdonk. Driezijdig gesloten kapel (H. Maria Magdalena) met dakruiter (1695). In den westwand een boog, een vierkant, door een ezelsrugboog gedekt venster, en twee ovale venstertjes, gelijk er ook in de sluiting voorkomen; overigens kleine spitsboogvensters. De kapel bezit:

Houten altaar (XVIII B).

Twee koperen kandelaars (± 1700).

3. Buurtschap Deel. A 17. kapelletje (H. Antonius kluizenaar), een onbeteekenend gepleisterd gebouwtje (XVIII), hersteld in 1841. Uitwendig in een nis een houten beeld (XVIII) van den H. Antonius.

g 1. het kasteel der duitsche orde is thans Missiehuis der paters van den H. Geest. Van het omgrachte middeleeuwsche kasteel, waarvan de oostelijke en zuidelijke vleugels tot den brand van 1881 vrijwel ongeschonden waren gebleven, bestaat thans nog slechts: a. het zuidwestelijk hoekpaviljoen (XVc) met aangrenzenden poortdoorgang (1448) en b. de voorpoort (XVId). In 1740 is, vermoedelijk na afbraak van de oude vleugels, aan de west- en de noordzijde, naar het Noorden c. een nieuw hoofdgebouw van drie om een binnenplaats gelegen vleugels gebouwd (kap vernieuwd XIXd).

[p. 129]

Aan de oprijlaan voor de voorpoort een sierlijk gesmeed ijzeren hek (1740).

a. Het zuidwestelijk hoekpaviljoen, van baksteen met talrijke bergsteenen sierdeelen opgetrokken, is gedekt met een zadeldak tusschen trapgevels met zadeldakvormig afgedekte (thans ten deele gecemente) trappen en pinakels, en heeft uitgekraagde spietorentjes, doch op den noordoosthoek een veelhoekigen (beneden ten deele vierkanten) uitspringenden traptoren. De oostgevel, in verbinding met een veelhoekig uitgemetselden schoorsteen, heeft trapsgewijze klimmende spaarvelden, gedekt door driepassen op consoles, de westgevel verscheidene smalle langwerpige, met een ezelsrugboog gesloten, vensters en in den top door driepassen afgedekte nissen, waarboven een ruitvormige versiering; de noord- en de zuidgevel ieder een dergelijk venster, de laatste met twee latere grootere vensters eronder. De traptoren heeft een door een ezelsrug gesloten bergsteenen ingangspoort, waarboven in een spitsboognis een wapen en: 1463; op de wijzerplaat het jaartal 1760. De poort is overkluisd met een steenen tongewelf op twee gordelbogen; aan de zuidzijde een natuursteenen geprofileerde ingangsboog met wapen en 1448. In de vernieuwde deelen van het middeleeuwsch gebouw aan de binnenplaats eenige oude wapens (XVI en XVII).

b. De voorpoort bestaat uit een torenvormig verhoogd, door een wolfdak gedekt middengedeelte, geflankeerd door lagere gedeelten met zadeldaken en een vooruitspringenden vierkanten toren op den zuidwesthoek. De verhoogde middenpartij heeft aan de voorzijde een natuursteenen ingang, bekroond door een beeldje der H. Maagd (met het wapen der Duitsche orde) onder een overhuiving, te weerszijden waarvan sleuven met kantblokken voor de ophaalbrug; onder de daklijst een omgaand hoofdgestel, in welks fries gebeeldhouwde consoles, afgewisseld door vierkante en ronde blokjes in de metopenvelden; aan

[p. 130]

de achterzijde een cartouche in den trant van Vredeman de Vries met uitgesleten wapens, en in den doorgang balken met gesneden sleutelstukken (XVII en XVIII?). De hoektoren, gedekt met een van vier-tot achtkant ingesnoerd en daarna door bemiddeling van klossen in den koepelvorm overgaand dak, heeft bergsteenen hoekblokken en een cordonlijst, een hoofdgestel als de middenpoort en voorts aan iedere zijde een venster in gebeeldhouwde natuursteenen omlijsting, bekroond door medaillons tusschen voluutvormen; aan de achterzijde een natuursteenen poortje, een vierkant en een rond venstertje in omlijsting met spiraalornament.

c. Het nieuwe hoofdgebouw, boven een met ton-, ster- en koepelgewelven overkluisde kelderverdieping, heeft bergsteenen venster- en deuromlijstingen, en aan de binnenplaats een middenrisaliet met fronton, waarin wapens, hekpalen en voorts een natuursteenen, met gebogen voluten bekroond poortje. Inwendig: beneden een schoorsteen (XVIIIb), boven een haardplaat (XVIII A) en tegeltjes.

2. A 257. boerderij. In een nis een geverfd houten beeldje (XVIII B): H. Michiel, op voetstuk.

3-4. Details: B 367, ankers: 1677; B 369, ankers: 1686.

h 1. Het gilde van St. Joris bezit een zilveren ketting, waaraan een kleine zilveren vogel (XVIII, merken: twee kuikens, N.D.) en schilden uit 1608, 1621, 1625, 1628, 1631, 1639, 1643, 1645, 1714, 1721, 1731, 1736, 1750, 1752, 1759, 1789, 1800, 1839; voorts een tinnen bordje (XVIII, merk: V.D.B.).

2. Het gilde van St. Antonius en St. Sebastianus bezit een zilveren ketting, waaraan een vogel (1657) en platen uit 1722, 1729, 1753, 1758, 1760, 1766, 1769, 1772, 1788 (twee), 1790, 1794, 1797, 1806, 1808, 1812, (twee), 1818, 1825, 1837, 1841 (twee), 1846, 1849 en 1850.

[p. 131]

Handel.

e 1. De rectorale r.k. kerk (H. Maria Hemelvaart), reeds vermeld in 1434, bestaat uit een schip, welks westelijk deel in 1747 e.v. en welks oostelijk deel (vermoedelijk oorspronkelijk koor) 1696-1708 is vernieuwd. Zijbeuken langs het oostelijk gedeelte, koor met aanbouwsels en toren (1902 e.v. door Dr. P.J.H. Cuypers en den architect Jos. Th. Cuypers), deze laatste ter vervanging van een toren (XV). De westelijke schiptraveeën hebben beeren, de oostelijke vlakke pilasters; eenvoudige, met een segmentboog gesloten vensters. In de oostelijke schiptravee aan de zuidzijde een steen: 1708. Boven de gedichte ingangen in de tweede travee steenen met de wapens van ridders der Duitsche orde: aan de zuidzijde twee met de wapens-Belderbusch (of -de Loë), -von Schönborn(?) en Duitsch ordekruis en aan de noordzijde een steen met het wapen van Hendrik van Wassenaar tot Warmond († 1709). Inwendig heeft het westelijk schipgedeelte een eenigszins lagere (stuc) overwelving dan het oostelijke. De kerk bezit:

Houten zijaltaar (XVIII) met altaarstuk: H. Familie.

Orgel (XIX A) met gesneden eiken orgelbalie (XVIII), waarop het wapen-Belderbusch (of -de Loë), met ordekruis.

Twee geverfde biechtstoelen (XVIII), waarvan een met snijwerk en wapen-Belderbusch (of -de Loë) met ordekruis.

Gepolychromeerd lindenhouten beeldje (XIV A, gerestaureerd door het atelier-Cuypers) van de H. Maagd.

Een houten Calvariegroep (1500) met nieuwe polychromie, in muurnis van het schip.

Houten beeld (XVI B) van de H. Maagd (in de pastorie).

Eiken beeldje (± 1650, doch in gothischen trant) van de H. Maagd.

[p. 132]

Geverfd houten beeld: H. Anna zelfderde (XVIII). Twee groote houten beelden (XVIII): H. Petrus en H. Paulus.

Drie votiefschilderijen (doek); miraculeuze genezingen waarvan een (1663), een (1698) en een met twee voorstellingen (1726); voorts in de sacristie twee schilderijen (XVIIIa, doek): hemelvaart en kroning der H. Maagd, afkomstig van het vroegere hoogaltaar, en in de pastorie een portret (vermoedelijk XVIII, doek) van een Duitsch orderidder.

Bronzen beeldje (± 1500): H. Maagd in stralenkrans, afkomstig van een kroon.

Verguld zilveren kelk (1745), geschonken door Ferd. Damian de Sickingen ad Eberburgum, commendator provinciaal der Duitsche orde; kandelaars: vier gegotene (± 1600, een geschonden), acht geslagene, waarvan vier (XVIII A) en vier met gegroefde schacht (XIX A) van geel koper en acht groote geslagene (± 1850) van rood en geel koper.

Missaal met zilveren beslag (1766), waarop wapen van den orderidder Belderbusch.

Twee klokken, gegoten door Alexis Jullien, waarvan een gedateerd 1689.

De verst verwijderde der beeldkastjes op den weg van de kapel bevat een geverfd houten beeld (XVIII B) van de H. Maagd, in geschonden toestand.

2. Het Capucijnenklooster bezit drie statige kasten en een aantal schilderijen: tafereelen uit de gewijde geschiedenis en portretten van vroegere ordegeestelijken (alles XVII en XVIII), alsmede een gezicht op Handel (± 1740); voorts een handschrift met teekeningen van oude Brabantsche kerken en kapellen (± 1800, door den landmeter Verhees).

g. A 65. Oude boerderij (1688, blijkens ankers).

[p. 133]

De Mortel.

e. De r.k. kerk (H. Antonius), gebouwd in 1848, bezit een klok, in 1689 door Alexis Jullien gegoten en een uurwerk (1659 door Jan van Coll).