Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel I. De provincie Utrecht

Utrecht.

a. Voorhistorische monumenten.

Een groote kei, van ouds ‘de gesloten steen’ geheeten, ligt op den hoek der Groote Eligensteeg

[p. 53]

b. Verdedigingswerken.

De wallen, tusschen 1829 en 1855 door J.D. Zocher in plantsoen herschapen, dagteekenden uit de XIIe eeuw (1122 in aanleg). Aan de Lucasbrug zijn nog enkele gemetselde bogen zichtbaar.

Van de waltorens is bewaard: een fundatiesteen (1145), in het Stedelijk Museum; van de poorten: de onderbouw van den oostelijken toren van de meest oostelijke der beide Roode poorten (afgebroken in 1559).

Van de vier onder Karel V gebouwde steenen bolwerken is Sterrenburg (Morgenster) verdwenen, Zonnenburg (blijkens op schrift van 1552) grootendeels bewaard, Sterkenburg deels gesloopt, deels in het plantsoen verborgen, Manenburg eveneens, doch nog voorzien van een gekruiswelfden kelder.

Van de citadel Vredenburg, sinds 1530 onder Rombout Keldermans van Mechelen gebouwd en na de inname in 1577 langzamerhand gesloopt, staat nog slechts eenig muurwerk der beide westelijke bastions, in het zuidelijkste waarvan schalken en aanzetten van een netgewelf.

De vijf aarden bolwerken, onder Willem I in 1580 aangelegd, zijn beplant of bebouwd; het tusschen 1630 en 1640 gebouwde retranchement ten oosten van Lepelenburg is verdwenen.

c. Wegen, bruggen, enz.

In de hooge kaden langs de grachten bevinden zich overkluisde kelders, oudtijds in verbinding met de aangrenzende koopmanshuizen en dienend als opslagplaats, thans gedeeltelijk bewoond.

Vóór deze kelders is een aan het water gelegen kade (de z.g. werven), vroeger bereikbaar langs gewelfde, hellende wegen (‘wedden’), waarvan nog een is bewaard aan de Ganzenmarkt.

Overblijfselen van den eigenaardigen stadsaanleg ten gevolge van de aanwezigheid der z.g. immuniteiten van de vijf kapittels: aan de noordzijden van het St. Janskerkhof en van de Mariaplaats.

Een hardsteenen pomp (± 1660) staat in de Breestraat.

[p. 54]

d. Burgerlijke openbare gebouwen.

1.	Overblijfselen, wellicht van het keizerpaleis lofen (vermeld in 1122, verbrand in 1131), in den kelder van het huis Domkerkhof 31.
2.	Ter plaatse van het bisschoppelijk paleis (‘Bisschopshof’) Servetsteeg, 5, een poort van 1634. Vloertegel (XIV) in het Rijksmuseum te Amsterdam.
3.	paushuize, woning van den Commissaris der Koningin, zie: g. A, N^o. 6.
4.	gebouw der provinciale staten, vroeger Minderbroedersklooster, zie: e N^o. 29.
5.	Danszaal van het paleis van Lodewijk Napoleon (thans universiteitsbibliotheek), in 1807 verbouwd onder J.D. Zocher, Wittevrouwenstraat 17.
6.	Rechthuis van den bisschoppelijken officiaal (Domplein naast N^o. 1), zoldering XVI, schoorsteenfries (in het Stedelijk Museum) XVI c.
7.	Hardsteenen poort van het Hof van Utrecht (thans Rechtbank) XVII b, hersteld in 1904, Runnebaan tusschen 5 en 11.
8.	arrondissements rechtbank (Hamburgerstraat 28). vroeger Sint-Paulsabdij (1050), in 1838 verbouwd door C. Kramm. Vloer van tegelmozaïek (waarvan eenige tegels, XIV a, in het Stedelijk Museum). Bank van ± 1700.
9.	hoofdwacht, vroeger Sint-Antoniuskapel der Sint-Janskerk, zie: e N^o. 3.
10.	raadhuis, gevel van 1824.
11.	kleine stadsvleeschhal (Lange Nieuwstraat 34), middeleeuwsch, doch onherkenbaar gemoderniseerd.
12.	vleeschhuis van 1637, Voorstraat 19; achtergevel, Jansveld tusschen 40 en 42.
13.	's rijks munt, XVII b (Oude Gracht Wz. 73), bevat een marmeren schoorsteenmantel (XVIII b) en een schilderij van Romeyn de Hooghe.

[p. 55]

14.	Beeldje van 1622 op de poort van de gildekamer der zakkendragers van het Boveneinde (Oude Gracht Tz. [67]).
15.	maliehuis van 1637, thans verbouwd tot particuliere woning (Maliebaan 2).
16.	schouwburg, XIX a (Vreeburg 91).
17.	gebouw voor kunsten en wetenschappen, 1846 (Mariaplaats [...]).

e. Kerkelijke gebouwen.

1. dom (Ned. Herv. Gem. - St. Martinus). Eerste steen gelegd in 1254; de elect Jan van Nassau noemt zich in 1288 ‘fundator’ van den Dom; in 1303 worden vicarieën gesticht op de altaren in den choorveelhoek, die toen dus gereed was; daarna bouw van het langchoor; omstr. 1455 begint de bouw van het transept, in 1479 voltooid; in 1481 aanvang van de drie oostelijke traveeën van het schip, met bijbehoorende kapellen en N. toegang; daarna (1485) bouw der W. traveeën; wijding van het nieuwe gedeelte in 1492; in 1517 wordt de bouw gestaakt; in 1674 wordt het schip door storm omvergeworpen; transept gedeeltelijk hersteld omstreeks 1860 onder leiding van Kamperdijk, het choor later onder leiding F.J. van Nieuwenhuis.

Thans staan nog: het driebeukig choor met als kapellenkrans behandelde omgang en zijkapellen (waarvan enkele thans als bergplaats in gebruik), het transept, twee traveeën der buitenste zijbeuk aan den zuidkant, met de twee daarbij behoorende kapellen; de toren (eigendom der burgerlijke gemeente), gebouwd van 1321 tot 1382 naar de plannen van meester Jan (uit Henegouwen), in 1836 beschadigd en slecht hersteld, sinds 1900 in restauratie onder leiding van F.J. Nieuwenhuis; de sacristie en de librie (thans kosterswoning); de kloostergang, gebouwd in 1401, de W.-arm in 1460, gerestaureerd door Dr. P.J.H. Cuypers van 1880-1896; het kapittelhuis (thans Groot-auditorium der universiteit) uit de XVe eeuw, gewelven in 1495 gemetseld door Jacob Janss. Stampblock, in de XVIe eeuw de W. wand beschilderd, in 1879 hersteld.

[p. 56]

De kerk bevat:

Drie gebeeldhouwde piscinae in de transkapellen (omstr. 1300).

Trede van de trap naar het sacramentshuisje in het choor.

Preekstoel (XIX a).

Banken (XVI c en XVIII c).

Verschillende groote en kleine deuren, sommige met ijzerbeslag, meest uit de vijftiende eeuw: in de tweede Z. choorkapel; in de Domproostenkapel; in den Z. kruisarm; voor het Z. traptorentje; eene zeer rijke deur (XV d) naar de sacristie; voor het N. traptorentje; twee in de gang van de kerk naar de sacristie, waarvan een, met fraai traliewerk, voor een muurkast.

Een steenen borstwering (XVI a) met eenvoudig houten hek (XVII b) voor de W. der schipkapellen; een houten hek (XVII b) voor de O. dezer kapellen; een hek met snijwerk van 1662 voor de kapel van Jan van Arkel.

Een eenvoudige steenen schouw (XVI a) in het archiefvertrek.

Beeldhouwwerk: H. Graf (1501-1507) in de chooromgang; baldakijnen aan de zuilen van het choor; boven de deur van den Z.-kruisarm; boven het deurtje van den Z. traptoren (Majestas Domini); aan de deurnis der sacristie; in de wimbergen der kloostergang (legende van den H. Martinus), grootendeels vernieuwd; voorts aan kapiteelen, kraagsteenen, sluitsteenen, enz. Uitwendig: een zeer beschadigd relief in den O. wand der choorsluiting (kruisdragende Christus).

Het orgel, met front in gothiek van de eerste helft der XIXe eeuw, heeft gedeeltelijk oud pijpwerk. Het is in 1831 vernieuwd door Bätz.

Grafmonumenten, epitafen en zerken van: de gravin van Solms, † 1706; den kanunnik Jan van Westende (XIV); admiraal W.J. van Gent, gemerkt: R. Verhulst 1676; bisschop George van Egmond, gem. 1549; Hendrik van Nellesteyn, † 1747; de bisschoppen Jan van Arkel, † 1378 en Guy van Avesnes, † 1317; Jac. van Lichtenberch, † 1449; Valerius van Kuyck, † 1612; J.A. van Kuyck, † 1618; Rob. Kerr (of Kerrislande), † 1680; Arn. van Tsgravezand, † 1493; Eg. Gobbert, † 1524; Joh. Zelpach, † 1560; Ant. van

[p. 57]

Amstel van Mijnden, ± 1550; een in de XVIIe eeuw geschonden, met koper ingelegde zerk (XV); verschillende fragmenten van zerken en kleinere steenen met opschriften ter herinnering aan begraving, o.a. van de ingewanden der keizers Conrad II, † 1039 en Hendrik V, † 1125; van den bisschop Floris van Wevelichoven, † 1393; verschillende vicarissen (XVI a).

In den W. pijler van het zuider transept een inschrift, stichting eener dagelijksche Mis door den kanunnik Arn. Bokeler.

Eenige gebrandschilderde ruitjes (1497?) in de Domproostenkapel.

Overblijfselen van muurschildering en polychromie (XV en XVI): op de choorzuilen; in de kapel van bisschop Rudolf van Diepholt; in de Z.W. kapel van het schip; wellicht nog in de kapel der Elfduizend Maagden; boven de deur naar de sacristie; aan de kapiteelen der kloostergang.

Avondmaalszilver der Ned. Herv. kerken, zie hieronder N^o. 8.

In den toren hangen in de tweede geleding 7 groote luiklokken, waarvan zes gegoten door Gerard van Wou in 1505 en een kleinere door denzelfde in 1506. In het achtkant een carillon, door Jurriaen Spraeckel van Zutfen in 1663 gemaakt, met 42 klokken, waarvan 1 modern, 7 door Melchior de Haze te Antwerpen, de andere door Franciscus en Petrus Hemony, 1663 en 1664.

2. sint-pieterskerk (Waalsche Gem.), gebouwd door bisschop Bernulfus, gewijd 1 Mei 1045, is eene tufsteenen, driebeukige kruiskerk met crypta onder het choor, gewelfd in de XVe eeuw (houten tongewelf in het schip, gemetseld kruisgewelf in het transept). In den storm van 1674 zijn de beide westtorens verwoest. De kerk is toen eene travee ingekort en het kruis van een koepeltorentje voorzien. In de XVIIIe eeuw is zij grootendeels met baksteen bekleed, later gecement; inwendig in het laatst der XIXe eeuw gepleisterd en voorzien van meubelen en beglazing in quasi-Romaanschen stijl, het choor is met de voormalige sacristie ingericht tot kosterij, eene kapel bij de N. zijbeuk tot kerkekamer. De kerk bevat:

[p. 58]

Een preekstoel met koperen lezenaar, XVII c.

Twee overhuifde banken, XVII c.

Drie geschonden bas-reliefs, XV.

Grafsteentjes van Pieter Franss (1449), Simon van Os (1445), Simon Haw (1485), Ev. van Anthen (1467), Pieter Bloem (1415), Henricus Cast (?) van Coesfelt (1495), Willem van Asch (XVI d); grootere steenen van Jan van Leidenberch (1421), Jan van Wytte (1493), Ger. de Turri (1520), Nic. van Sperwoude (1482); voorts eenige zeventiende-eeuwsche zerken en een houten monument van Henr. van Asch van Wijck, † 1784.

Muurschilderingen: Kruisiging (XIV) op den Z.W. en Heiligen (XV) op den N.W. transeptpijler; een latijnsch lijkdicht op den wand van het Z. transept (XVII).

Een bord met gesneden lijst (met grafschrift van den H. Bernulfus), XVII a; een gedenksteen van het herstel der kerk in 1674.

3. sint-janskerk, tufsteenen kruiskerk, gesticht door den H. Bernulfus tusschen 1048 en 1054, met choor van 1539, westgevel van 1682, twee westtorens (in de XVIIe eeuw afgebroken tot de hoogte van het kerkdak), oostelijke kapel van 1536, gesticht door Thomas van Nykercken, westelijke (St.-Antonius) kapel (thans Hoofdwacht met gevelsteen van 1660), kerkekamer in 1755 ingericht ter plaatse van de afgebroken kruisgang, en sacristie (of librie), thans catechisatiekamer. Inwendig gewijzigd in de XVIIe en XIXe eeuw.

Tegelvloer van een der claustrale huizen van het kapittel: zie onder g, D, No. 18.

De kerk bevat:

Een altaarmensa.

Choorbanken (XVI b).

Wandbetimmering (XVII c) in de beide kruisarmen.

Deur (XVI b) in het choor; houten scherm (XVII c) in de St.-Antonius kapel.

[p. 59]

Graftombe van den proost Dirck van Wassenaer († 1465) met liggend beeld; monument van B.F. von Stosch († 1743); zerken van Thomas van Nykercken († 1556), Maria Mijsdr. van Hoern († 1522?), Jan van Renesse († ca 1600), thans in het Militair Hospitaal, en verschillende met wapens uit de XVIe en XVIIe eeuw; grafsteentjes van de kanunniken Dirck van Hasselt († 1411), Jan van Herkelo († 1440), Jan Taets van Amerongen († 1531), Jan van Emmerich († 1483), Dirck Spronck († 1482) Henrick.... († 1510) en Willem Bijl († 1591).

Vloer van roode estriken in het choor (XVI b).

Overblijfselen van gebrandschilderd glas (XVI b), in de kapel Van Nykercken.

Sporen van gewelfschildering (1536) in dezelfde kapel.

De kapittelkamer bevat: goudlederen behang, stucplafond, houten schouw, stoelen met tapijtzittingen, alles van 1755; een gothiek kastje (oorspr. muurkastje); geschilderd portret van den vicedeken Jac. van Driebergen († 1509) en bronzen schel van 1649, afkomstig uit de St.-Jacobskerk.

4. Ter plaatse der voormalige St. mariakerk, gewijd in 1081, waarvan in 1844 het laatste deel werd afgebroken, staat nog de kloostergang (XII d) met verdieping van 1633, thans gedeeltelijk eigendom van het Rijk en in herstel sinds 1903.

5. buurkerk (Ned. Herv. Gem. - H. Maria), vermeld in 1131, oorspronkelijk kruiskerk, met ingebouwden westtoren (van ééne geleding), is thans eene zevenschepige, baksteenen hallenkerk (schip O. deel omstr. 1300, W. deel omstr. 1400; welving omstr. 1450, buitenste Z. zijbeuk na 1450), welker choor in 1586 is afgebroken, met eenige aangebouwde kapellen. Zij bevat:

Overblijfselen eener in steen gehouwen retable (XVI a).

Preekstoel (XVI d) met trap (XVIII c) en koperen lezenaar (XVII d).

Doophek (XVII b); lezenaars der banken (XVII b); betimmering in het transept (XVI d); eiken deur (XVI b).

[p. 60]

Twee tochtportalen (N. en Z. kruisarm), 1608.

Orgelgalerij (XVI c), thans in het Stedelijk Museum.

Drie groote grafzerken (XVII); een der familie Van Nyenrode (XVI); van Joh. Petrusz. van Loemel (1632); grafsteentjes van Roetaert Claess († 1469); Jan Butendijck († 1602); Pawels Soest († 1541); verschillende uit de XVIe eeuw (Ram, Bolle, enz.); grootere grafsteenen van Ram van Schalkwijk (c. 1550) en Ghijsb. Henrixs († 1533).

Een kleine koperen zerk (XVII d).

Muurschilderingen: Boom van Jesse in kapel ten Z. van den toren (144.) en in het N. transept (XVII).

Memoriesteen en broodtafel der fundatie van A.W. van Dashorst (1604); gildeborden: twee der smeden (1660), een der bakkers (1660), een der visschers (XVII b) en een bord met ordonnantie van 1660.

In den toren: de banklok door Steven Butendiic van 1471; twee klokken door Jan Tolhuis van 1534 (zonder klepel) en 1542; een kleine van 1541, zonder gietersnaam.

6. sint-jacobskerk (Ned. Herv. Gem.) is eene baksteenen, driebeukige hallenkerk met toren (die sinds 1674 zijne spits mist), in de XVe eeuw verbouwd uit eene kruiskerk der XIIIe eeuw. Het choor der Z. zijbeuk was voltooid vóór 1487, dat van de N. zijbeuk is gesticht in 1498. De kerk is geheel gerestaureerd in 1883.

De kerk bevat:

Een ‘oksael’ genoemde afsluiting van het middenchoor, koperen hek, gegoten door Joh. de Clerck te Antwerpen (in 1566) op houten borstwering; afsluitingen voor het N. en het Z. zijchoor, waarvan het koperwerk (door Jan van Ende te Mechelen) van 1516-1519 werd gesteld; een houten hek met fraai ijzeren traliewerk (XVI b) voor de St.-Andrieskapel en een (XVIII c) voor de St.-Machutuskapel.

Preekstoel (XVI d) met koperen lezenaar (XVII c).

Doophek (XVI d).

[p. 61]

Twee banken (XVII a), twee deuren en een muurkast (XV).

Orgel (XVII b), grootendeels vernieuwd in 1741, op galerij (XVIIId).

Grafmonumenten van Jan Jac. van Westrenen, gem. J. Verkerk 1769; van D.F. de Leeuw († 1783); Willem van Dam van Pijlsweerd († 1778) met El. Pit; zerken van Alert Mouthaen († 1489); Hub. Duyfhuys († 1581) en vrouw; Justus Criex en Agnes de Milan (XVII c); grafsteen van Pouweles Claess en fam. (XVI b); memorietafels voor J.D. van Enden († 1747) en I. Ubing († 1753); drie grafsteenen voor jonkheeren Godin († 1787-1795).

Hardsteenen vloertegels met heiligenattributen (grenzen van broederschapsperken).

Muurschilderingen: op de torenwanden, legende van den H. Antonius enz. (XV); in het choor, engel (XVI a); in de St.-Andrieskapel, wapens Panthaleon van Eck (XVII).

Geschilderde gedenktafel van de Armenpot (1669), en copie (XVIII) naar het altaarstuk der schuitenvoerders (origineel, XV b, in het Stedelijk Museum).

Een geschilderde tafel van de Armenpot (XVI c) is in het Stedelijk Museum.

Twee memoriesteenen van fundatiën (XV); gildebord der hoedenmakersknechts, 1635.

Zeven koperen kronen (XVII), afkomstig uit de St.-Nicolaaskerk (de schilden der oude kronen van de St.-Jacobskerk in het Stedelijk Museum).

Klokken van Steven Butendiic (1479), en Jan Tolhuis (1556).

7. sint-nicolaaskerk (Ned. Herv. Gem.), gebouwd omstr. 1150 (westgevel en twee torens uit dien tijd, de zuidelijke toren in 1586 verhoogd) als driebeukige, tufsteenen kruiskerk, in de XVe eeuw voorzien van veelhoekig choor en tot hallenkerk verbouwd en vergroot met kapellen en sacristie. In 1718 stortten de twee meest O. pijlers van het schip in. De kerk bevat:

Preekstoel (XVII d) met koperen lezenaar (XVII c); twee koperen doopbogen (XVII d); doophek (XVII a).

[p. 62]

Eenige onversierde banken en vier met gesneden wapens (XVII d).

Modern orgel (het oude, XVI a, is in het Rijksmuseum te Amsterdam).

Grafkapel Van Lijnden met rouwbord (1792) en grafsteen B.C. van Lijnden van Lunenburg († 1822); marmeren tombe van El. van Tuyll van Serooskerke, echtgen. Paul de la Baye († 1689); memoriesteen van Jacob Bellamy († 1786); grafsteentje van Reyer Berch († 1513?); drie gesleten zerken (XVI).

Vijf koperen kronen van 1661.

De gebeeldhouwde deurnaald (XV) van het zuidportaal (in welks kalf een inscriptie) is in het Stedelijk Museum.

In den Z. toren een (ontoegankelijk) carillon met 24 klokken van Thomas Both (1586). Uitwendig heeft deze toren een zonnewijzer.

In den N. toren, een klok van Wilh. Wegwart (1573).

8. sint-gertrudiskerk (Ned. Herv. Gem.) is eene driebeukige baksteenen kruiskerk, gesticht omstr. 1259, met westtoren en sacristie, omstr. 1855 geheel verbouwd door ommuring van het schip en het transept, welke thans als kerk dienst doen. Zij bevat:

Preekstoel (XVI d) op zandsteenen voet (van de doopvont).

Doophek (XVI d).

Grafzerk van den Jeruzalemvaarder Aernt Booth († 1485) en eenige andere, zeer versleten, zerken.

In den toren eene klok door Steven Butendiic (1477) en eene door Gerrit van Wou (1506).

Het avondmaalszilver der Ned. Herv. Gem. (bewaard in het Diakonie Oudemannen- en vrouwenhuis) bestaat uit: twee onversierde kannen en een schaal (1687); twee gegraveerde bekers (1591); twee dito (1662) en twee kleine onversierde schalen (1723), alle van de Buurkerk. Vier fraai gegraveerde bekers (XVI d, door Ad. van Vianen?) van de Sint-Jacobskerk. Voorts 12 kannen; 14 bekers, 6 groote en 12 kleine schalen, alle met een wapenschild versierd, aangeschaft uit een legaat van Wilh. Joh. van Vianen,

[p. 63]

huisvrouw Ds. Jac. Engel (bij testament van 23 Jan. 1761 gemaakt), welke in 1783 overleed.

9. De remonstrantsche kerk bezit:

Onversierd zilveren doopbekken (1667).

Preekstoel met koperen doopbekkenhouder, beide XVIII d.

Zilveren avondmaalsschotel met gedreven rand (1667).

10. De luthersche kerk, in 1745 verbouwd uit de kapel van het St.-Ursulaklooster (waarvan de houten choorwelving nog bestaat), heeft eenen Lodewijk XV gevel met het jaartal 1749. De verbouwing geschiedde met belangrijke ondersteuning van Christiaan van Denemarken. De kerk bezit:

Preekstoel (XVII c, voet en trap modern).

Doophek (XVIII d).

Orgel (XVIII d).

Wapenbord van Christiaan VI van Denemarken.

Hangklok (1724).

In de kerkekamer: twaalf stoelen (XVIII d); zilveren doopschotel met figuraal graveerwerk (1642) en gedreven kan (1764).

Zilveren avondmaalskelk, gedreven en gegraveerd (XVII d).

Twee moderne kelken met opschrift, aan oudere ontleend.

Twee gladde zilveren broodschaaltjes (XVIII d).

Gegraveerde wijnkan (XVII c).

Zilveren bijbelbeslag (XVII c) met opschrift van 1756.

Twee gedreven zilveren kandelaars (XVIII b).

Gladde zilveren offerschaal met deksel (1762).

Koperen pendule (XIX a).

Koperen inktkoker (XVIII c).

Wijnglas met opschrift (XVIII c).

Bij elk der beide predikanten is in bewaring:

Een zilveren avondmaalsbekertje, waarvan de voet als pixis is ingericht, met pateen, het eene van 1619, het andere XVII b.

11. doopsgezinde kerk, gebouwd in 1773, bevat:

Mahoniehouten preekstoel (XVIII d).

[p. 64]

Geschilderd portret (van Menno Simons?), ± 1560, te onrechte toegeschreven aan Moro.

Calligrafisch portret van Joh. Andriesz († 1706) door J. van Maurik, 1748.

Glad zilveren doopbekken (XVIII).

Vier gladde zilveren avondmaalsbekers, omstr. 1800.

12. r.k. sint-catharijnekerk, waarvan de bouw werd gegonnen in 1469 door de Carmelieten en van 1529-1550 voltooid door de Johannieters, is een driebeukige, baksteenen kruiskerk met lang choor, naar het westen in 1900 verlengd met ééne travee en voorzien van nieuwen gevel, navolging van den ouden (d.d. 1550) waarschijnlijk van Rombout Keldermans. In 1821 is het vieringstorentje van 1678 (?) afgebroken; in 1836 werd het N.W. deel van het transept door storm geteisterd, in 1841 hersteld onder C. Kramm. In 1861 werd de kerk gerestaureerd onder H.v.d. Brink en sedert geheel geprolychromeerd. Sinds 1853 is zij metropole der Nederlandsche kerkprovincie. De kerk bezit:

Gedreven zilveren tabernakel (± 1750).

Gedreven verguld zilveren monstrans (XVII d).

Verguld zilveren ciborie met gegraveerde versiering (XVII b).

Verguld koperen kelk, met moderne cuppa, (1635).

Gedreven verguld zilveren kelk (XVII).

Zilveren altaarlezenaar (XVI c).

Stel van drie gedreven zilveren canonborden (XVII c).

Twee gedreven zilveren altaarschellen (XVII b en d).

Twee gedreven zilveren altaarvazen (XVII c).

Twee groote en vier kleine gedreven zilveren schilden (XVII d).

Acht groote zilveren kandelaars (± 1700), twee kleine (XVII b) en een zilveren domper (XVIII).

Zilveren wierookscheepje (XVIII d).

Gedreven zilveren missaalbeslag (XVIII).

Een rood-fluweelen kazuifel met borduurwerk (waarbij stool,

[p. 65]

manipel, velum en bursa), 1671. Een dergelijk wit van deze kerk is in het Aartsbisschoppelijk Museum.

Een der kamers in de pastorie heeft eene betimmering en schoorsteer (XVIII d).

Een klok, van deze kerk afkomstig, is omstreeks 1821 verkocht aan de R.K. Kerk te Wijk bij Duurstede.

13. r.k. sint-dominicuskerk bezit vijf oude schilderijen:

De H. Petrus uit den kerker verlost en Paulus op weg naar Damascus (beide XVII), Aankondiging aan de Herders (XVI c), Graflegging (± 1650), Kruisiging (± 1600). Voorts:

Gedreven verguld zilveren monstrans (XVII c).

Dito ciborie (XVII a) en kelk (XVII b).

Glad zilveren blad met gedreven zilveren ampullen (± 1650).

Twee gedreven zilveren wierookscheepjes (XVII c) en twee dito wierookvaten (XVII b en ± 1700).

Zilveren altaarschel (± 1750).

Vier groote, gedreven zilveren kandelaars (XVII c) en twee kleinere (XVII c).

Gedreven zilveren reliekschrijn (XVII c).

Geborduurd antependium (XVII d).

14. r.k. sint-augustinuskerk, gebouwd 1839-1840 naar ontwerp van K.G. Zocher, bezit:

Doopvont, geschenk van Koning Lodewijk.

Orgel van 1844.

Eenige oude schilderijen (XVI d en XVII).

Gedreven zilveren monstrans (omstr. 1700).

Gedreven verguld zilveren ciborie (cuppa en deksel nieuw?) (XVII c).

Twee dito kelken (XVII c).

Choorkap van gebloemde zijde (XVIII a).

Geborduurd heiligenfiguur (XVII?) op later kazuifel.

[p. 66]

15. r.k. sint-willibrorduskerk bezit:

Een marmeren schotel met gebeeldhouwd hoofd van Sint Jan (ingemetseld in den muur der Doopkapel), XV, afkomstig uit eene Nederrijnsche kerk.

Twee gedreven verguld zilveren kelken (1624 en XVIII b).

Zilveren gedreven wierookscheepje (XVIII a).

Twee dito wierookvaten (XVIII a en c).

16. r.k.o.-l.-vrouwekerk, kon niet worden bezichtigd.

17. r.k. sint-martinuskerk bezit een verguld zilveren gedreven kelk (XVII b) met moderne cuppa.

18. r.k. sint-josefskerk bezit een klein orgel (XVIII a), afkomstig uit de Sint-Catharijnekerk.

19. r.k. sint-monicakerk bezit een orgel (XVIII b) uit de R.K. kerk te Oosterhout, hersteld, vermoedelijk in 1813, door Bätz en later vergroot door Maarschalkerweerd.

20. r.k. sint-antoniuskerk bevat een groote, eiken Madonna (XV d), bruikleen van een particulier.

21. Twee buiten gebruik gestelde R.K. kerken bevinden zich: Achter Twyestraat 17 (XIX a) en Heerenstraat 16 (gevel van ± 1830).

22. oud-kath. sint-gertrudiskerk (XVIII), met aitaar en meubelen (XVIII a), bezit:

Verguld zilveren gedreven monstrans (XVIII a).

Zilveren pixis door Nic. Boye.

Twee dito kelken, de eene door Nic. Boye (1666), de andere Fransch (XVII d).

Verguld zilveren gedreven kan en schotel (XVII b) voor de handwassching, bewaard ten huize van den Aartsbisschop.

[p. 67]

Gedreven zilveren schotel (XVII c).

Paar gedreven zilveren ampullen (XVII b).

Stel van 3 zilveren canonbordjes (XVII c).

Zilveren missaallezenaars (XVII c).

Zilveren missaalbeslag (XVII c).

Zilveren altaarrand (XVII c).

Gedreven zilveren crucifix (XVII c).

Zilveren wierookvat (XVII d) en -scheepje (XVIII c).

Zilveren misschel (XVII d).

Zilveren duif eener godslamp (XVII).

Twee zilveren armluchters (XVII c).

Twee paar gedreven zilveren kandelaars (XVII b).

Tien groote gedreven zilveren kandelaars (XVII b).

Twee gedreven zilveren reliekhouders (XVII a).

Zilveren drinkschaaltje (volgens overlevering afkomstig van C. Musius), XVI.

Hamer van serpentijnsteen (Germaansch?) met zilverbeslag (XIV), afkomstig uit den Dom.

Groote verzameling paramenten, als: albe, stool, manipel, pallium en cingel van den H. Bernulfus († 1054), effen weefsels met ornamentranden uit de elfde eeuw.

Vier choorkappen, vijf kazuifels, verschillende stolen en manipels, drie paar dalmatieken, een humerale, verschillende antependia en dalmatieken, belangrijk als weefsel en borduurwerk (XV-XVIII). Halsdoek van St. Cunera, linnen stof, versierd op de wijze der Koptische weefsels.

In de pastorie, een zaal (XVII b), waarin portretten van oudkatholieke theologen (XVII-XVIII), een gesneden notenhouten kast (XVII c), een ingelegde tafel (XVII c), twee leunstoelen en een lezenaar (XVII b) en een gesneden bank (XVII d).

23. oud-katholieke sint-mariakerk bezit:

Schilderijen van Honthorst, van Bylert, A. en H. Bloemaert,

[p. 68]

portretten van theologen (XVII c, d), waaronder Rovenius en twee op hun sterfbed († 1620 en 1667). Voorts:

Gedreven zilveren tabernakelbekleeding (XVII b).

Twee gedreven zilveren kelken, de eene XVII b, de andere (verguld), ± 1650.

Twee paar kleine, gedreven zilveren ampullen (XVII c).

Groot crucifix (XVII c).

Stel zilveren canonborden (XVII c).

Twee zilveren missaalbeslagen (XVII c).

Twee gedreven zilveren altaarengelen (XVIII a).

Zilveren altaarrand (XVIII d).

Zilveren wierookscheepje (omstr. 1650) en -vat (XVII c).

Stel van vier gedreven zilveren kandelaars (omstr. 1680) en dito van acht (XVII c).

Zilveren drinkschaaltje (XVI b), kelkglas en twee glazen roemers (XVII).

24. oud-katholieke sint-jacobuskerk bezit: een gedreven zilveren godslamp (1646) en zes dito kandelaars (XVII c).

25. synagoge der Ned. Isr. Gemeente (1849) bezit eenige zilveren siertorens en een schild voor de wetsrollen (XVIII), verschillende mantels (XVIII), een voorhangsel (XVIII), een koperen waschbekken met kan (XVIII), een zilveren leeswijzer (1772) en een koperen menora (XIX a).

26. sint-agnietenklooster, thans school (Agnietenstraat 5) met kapel, gebouwd 1512-1516. Gewelfschildering in het Stedelijk Museum. Schoorsteenopzet van 1650.

27. sint-caeciliaklooster (Neude 17), thans Rijks Munt (XVII b). Oude muurankers. Zie ook: d N^o. 13.

28. sint-catharijneklooster (Lange Nieuwstraat 38). Kloostergang (XVI b). Zie ook e N^o. 12.

[p. 69]

29. minderbroedersklooster (Janskerkhof 3), gesticht in 1247, thans gebouw der Provinciale Staten. Stoep met poort van 1643, achtergevel met poortje van 1640. Kapittel- (thans Staten-) zaal, ingericht 1579-1581. Overblijfselen van de kloostergang, waarop moderne verdieping: 3 bogen van den O. arm (XIV?), 7 bogen van den Z. arm (XV). Baksteen.

30. sint-nicolaasklooster (Tuchthuisstraat 12 en Nicolaasdwarsstraat 3), gesticht in 1392, in 1602 gedeeltelijk ingericht tot werkhuis, in 1614 gedeeltelijk tot tuchthuis, in 1898 tot stedelijk Oudemannenhuis.

Poort (XVII a).

31. sint-paulusabdij, thans arrondissementsrechtbank, zie d N^o. 8. Op een deel van het emplacement der kerk is het Duitsche huis gebouwd. Zie f N^o. 8. Een poortje (XVI a) der abdij staat op een pleintje binnen eene poort aan de Runnebaan.

32. regulieren klooster (Springweg tusschen 116 en 118), gesticht door de fratres de poenitentia S. Augustini, in 1290 overgedragen aan de Reguliere kanunniken van S. Augustinus, werd in 1582 ingericht tot weeshuis. Poort (XV) met bas-relief (XVII b). Zie voorts f N^o. 11.

f. Gebouwen van liefdadigheid en onderwijs.

1. barthelomeïgasthuis (Lange Smeestraat 40), gesticht door den heer Van Gaesbeek († 1407). Regentenkamer met oude zoldering en schoorsteen (XVII), tapijten van M. van der Gucht van Delft (1642-'44), stoelen (XVIII b), buffet (XIX a). Portret van den 100-jarigen Jan Kuyper (XVIII). Schilderij (XVI d): de zending der Apostelen, uit het Apostelgasthuis. Houten binnenpoortje, ± 1650.

2. sint-catharijnegasthuis (Kunnebaan 63), oude gevel en twee poorten (XVI a en XVIII d). Zie ook e N^o. 28.

[p. 70]

3. sint-eloyengasthuis (Boterstraat 26). Poort van 1644.

4. sint-jacobsgasthuis (-steeg 12). Gasthuiswoningen, waarin rijk gesneden deurkalf met 1612.

5. gasthuis leeuwenberch (Servaas bolwerk 1). Gebouw van 1567. Cartouche in den zijgevel. Op de gevels bekroningen (XVII). Inwendig gewijzigd, na den brand van 14 Aug. 1678. In 1794 tot militaire barakken aangelegd; later Chemisch laboratorium, thans ledig.

6. militair hospitaal (Springweg 17), oorspronkelijk het Duitsche huis, dat, in 1232 gesticht buiten de Tolsteegpoort, in 1347 hier werd gebouwd. In eene kelder, gothische deur. In den tuin zerk uit de Sint-Janskerk, zie e N^o. 3. Een in 1897 afgebroken poort (± 1630) thans in het Rijksmuseum te Amsterdam.

7. krankzinnigengesticht (Lange Nieuwstraat), met zijgevel, XVIII d.

8. duitsche huis, modern (Runnebaan). Twee gevelsteenen (de eene van 1620) afkomstig van de kommanderij te Maasland. Portretten van alle grootmeesters (serie vervaardigd sinds XVII a), een gemerkt: I.M. Quinkhard. Gebeeldhouwd vrouwenkopje (XV) uit Maasland; oude sultansstaf; glazen bekers van 1594 en 1753; inktkoker van Amalia van Baden (XIX a); eenige oude charters en boeken; munten en penningen (der grootmeesters); prent door Rom. de Hooghe: de kommanderijen der Duitsche Orde; portret van ± 1640, te onrechte Willem II genoemd.

9. oudemannenhuis (Tuchthuisstraat 12), zie e N^o. 30.

10. r.k. oudemannenhuis (Maliesingel 67), modern, bevat een steenen schoorsteen (XV d) en gebeeldhouwd dessus-de-porte (XV d), beide uit het huis Zoudenbalch (zie g, A, N^o. 2).

[p. 71]

11. burgerweeshuis (Oude Gracht Tz. 75), vroeger Regulierenklooster (zie e N^o. 32). Choormuren (met sporen van muurschildering) en onderdeel van den toren der kloosterkerk (XIII d).

Regentenkamer met betimmering, goudleder en schoorsteen (XVII d).

Portretten van Ev. Zoudenbalch (XV d) en van El. Jdr. v. Royen (XVI d).

Schilderijen, waaronder een van Tileman Schenck; 2 gezichten in de vroegere kerk (XIX a); een schoorsteen- en een deurbovenstuk (± 1650); een binnenhuis (XVI c) enz.

Zes spiegels (XVIII b); vermeille kroon en luchters (XVII d); pendule (XVIII b); eenige gegraveerde glazen (XVIII); eiken kastje (XVII b); zandsteenen schoorsteen met bas-reliefs (XVI a).

12. israëlietisch weeshuis (Nieuwe Gracht 92) bezit een wetsrolmantel van brokaat (XV d).

13. sint-margaretenhof (St.-Jansveld 4-32), gesticht in 1361. Oud poortgebouw (XIV?) en twee oude woningen (XVII?).

14. beyerskameren (Lange Nieuwstraat 120), gesticht in 1597, gevel XVIII a, met poort van 1597. Oude woningen met versierde ankers (XVI d).

15. bruntenhof (Lepelenburg 9). Poort van 1621. Oude woningen.

16. fundatie van pallaes (Nieuwe Gracht 205). Regentenkamer, met twaalf woningen van 1651. Schoorsteenstuk door H. Bloemaert in het museum Kunstliefde.

17. gronsveldkamers (Nicolaasdwarsstraat), twee gevelsteenen van 1652 en 1756.

18. breyerskameren (Witte Vrouwensingel 3-4), gesticht 1749. Twee gevels, Lodewijk XV.

[p. 72]

19. fundatie van renswoude (Agnietenstraat 9). Gevel van 1757 ontworpen door Joan Verkerk. Vestibule, regentenkamer en 2 vertrekken (XVIII c en d). Portretten van de stichtster en haren echtgenoot F.A. van Reede van Renswoude. Regentenbord in gesneden lijst (XVIII d), portretten der regenten van 1756-1795. Schilderijen o.a. van Jordaens (?), J.v.d. Meer (1680) en J.M. Quinkhard (173.), de beide laatste regentenstukken uit het Ambachtskinderhuis. Voorts: spiegels, stoelen, wandluchters, consoleklok (XVIII c) en Saksische en Japansche eetserviezen.

20. groot-auditorium der Universiteit, vroeger kapittelzaal van den Dom, zie: e N^o. 1.

21. universiteitsbibliotheek, vroeger paleis van koning Lodewijk, zie: d N^o. 5.

22. haveloozenschool (Achter St. Pieter 14); Gevel (XVII a), marmeren schoorsteenmantel (XVIII a). Zie ook: g, D, N^o. 15.

g. Particuliere gebouwen.

A. Middeneeuwsch type (veelal zeer geschonden):

1. Oude Gracht Wz. 68. Huis fresenburch (XIII).

2. Donkerstraat 9 en Mariastraat 14-26. Huis zoudenbalch (1467-'68). Verbrand in 1903, de gevel hersteld in 1904 (overigens geheel modern).

3. Nieuwe Gracht 20. Huis loenersloot (XV), thans Aartsbisschoppelijk Museum.

4. Varkenmarkt 12 (XV).

5. Achter den Dom 7 en Domkerkhof 4, twee der claustrale huizen van den Dom (XV).

6. Kromme Nieuwe Gracht 39. paushuize (± 1517). St. Salvatorbeeld onder vernieuwden baldakijn en op dito gebeeldhouwden voet; poorten van 1633 (met relief van ± 1650) en XIX b; balkon (Achter St. Pieter) van omstr. 1700.

7. Oude Gracht Wz. 77. Pakhuis (XVI).

[p. 73]

B. Trapgevels, renaissance.

1. Oude Gracht Wz. 70. Huis klein fresenburch (XVI c). Ankers, modern cartouche.

2. Voorstraat 35 (XVI d), vermoedelijk vroeger met trapgevel.

3. Neude 35-36 (XVII a). Caryatides.

4. Rietsteeg 3. Houten puibalk (XVII a).

5. Voorstraat 14. Huis de koning van portugal (1619). Goed bewaard.

6. Hoogelanden Wz. 11-12. (XVII a). Ankers.

7. Twynstraat 19 (XVII a).

8. Drift 17 (XVII a). Huis van den griffier G. van Ledenberch, hersteld in 1900. Inwendig: gesneden balksleutels (XVI a).

9. Korte Minderbroederstraat 13 (XVII a).

10. Oudkerkhof 31 (XVIIb). Alleen de bovenste verdieping oud.

11. Buurkerkhof Wz. 6 (XVII b). Poortje.

12. Hoogt 2 (XVII b). Hoekhuis.

13. Korte Minderbroederstraat 11 (XVII b). Ankers.

14. Oudkerkhof 39-41 (XVII b). Toppen verdwenen.

15. Korte Minderbroederstraat 7. Ook zijgevel (XVII b).

C. Renaissancegevels zonder trappen, meest in berg- en baksteenbouw.

1. Munsterkerkhof 2. Omstreeks 1550, rechterhelft jonger. Rijk behandeld. Ankers XVII d.

2. Oude Gracht Tz. 4 Houten boogvullingen (XVI d) gevelhals modern.

3. Buiten Tolsteeg. Zijgevel achter rotsoord (XVI?)

4. Plompetorengracht 10 (XVI d). Anker.

5. Nieuwe Gracht 22 (1619).

6. Heerenweg 28. Boerderij (XVII a).

7. Heerenstraat 33 (XVII a). Gerestaureerd.

8. Lichte Gaard 2 (XVII b). Gevelhals verdwenen.

9. Breestraat 1 (1643). Poortje.

10. Achter den Dom 24 (1644). Poortje.

[p. 74]

D. Gevels van klassicistisch karakter, met pilasters. Meest bak- en bergsteen.

1.	Springweg 2 (1643).	} De gevels I-II vertoonen onderling groote overeenkomst.
2.	Lange Nieuwstraat 4 (1643).	} De gevels I-II vertoonen onderling groote overeenkomst.
3.	Achter St. Pieter 20 (XVII b).	} De gevels I-II vertoonen onderling groote overeenkomst.
4.	Springweg [103] (1646). Drie gevelsteenen.	} De gevels I-II vertoonen onderling groote overeenkomst.
5.	Witte Vrouwenstraat 10 (omstreeks 1650).	} De gevels I-II vertoonen onderling groote overeenkomst.
6.	Janskerkhof 11 (omstreeks 1650).	} De gevels I-II vertoonen onderling groote overeenkomst.
7.	Lange Nieuwstraat 85 (omstreeks 1650).	} De gevels I-II vertoonen onderling groote overeenkomst.
8.	Heerenstraat 27 (omstreeks 1650).	} De gevels I-II vertoonen onderling groote overeenkomst.
9.	Nieuwe Gracht 58 (omstreeks 1650).	} De gevels I-II vertoonen onderling groote overeenkomst.
10.	Muntstraat 4 (omstreeks 1650).	} De gevels I-II vertoonen onderling groote overeenkomst.
11.	Ambachtstraat (omstreeks 1650).	} De gevels I-II vertoonen onderling groote overeenkomst.

12. Keizersstraat 35 (1645.)

13. Begijnchof 5 (1645). Poortje (met oude deur) en vensters.

14. Janskerkhof 13. Zandsteenen middenbouw. Stijl van Van Campen. Bevat twee kamers met Lodewijk XV betimmering, de eene met zijden damast behangen.

15. Achter St. Pieter 14. Ook zij- en achtergevel. Een steenen tuinpoortje van dit huis staat thans Achter den Dom 20, een dergelijk houten in het Stedelijk Museum.

16. Nieuwe Gracht 37 (XVII a).

17. Ganzenmarkt 30 (omstreeks 1650). Traptoren.

18. Janskerkhof 16. Gebouwd 1661, vergroot XIX d. Bevat een achterzaal met schoorsteen, spiegels en stoelen uit den bouwtijd. Het schoorsteenstuk door Joachim Wttewaal is in het museum Kunstliefde. Eene voorkamer heeft een Empire-schoorsteen; een bovenvertrek de oude zoldering en schoorsteen. Vele oude meubelen (XVII-XIX) en belangrijke reeks familieportretten (Martens), sinds 1620, waarbij twee door Janson van Ceulen, twee door A.M. van Schurman en een gemerkt: Joh. Thopass fec. 1676(?). In den tuin (bedolven): tegelvloer (XIV) van een der claustrale huizen van het kapittel van Sint Jan. Andere deelen van dezen tegel-

[p. 75]

vloer zijn geschonken aan het Rijksmuseum te Amsterdam en het Stedelijk Museum te Utrecht.

19. Achter Sint Pieter 8. Huis van Everard Meyster (1665).

20. Kromme Nieuwe Gracht 80 (1686). Betimmering en geschilderd behang uit eene kamer van dit huis zijn thans Achter Sint Pieter 20.

21. Boothstraat 1A. Stalgevel van 1666.

E. Gevels in het karakter der Lodewijkstijlen en later.

1. Janskerkhof 12. Gebouwd omstr. 1640, verbouwd (fronton, stoep, enz.) omstr. 1725. Inwendig: vestibulebetimmering, trap, (1648), groote zaal en kleiner vertrek in de stijlen Régence en Lodewijk XV. Fraaie meubelen (XVIII a en b); grisailles; geschilderde behangsels van Moucheron.

De stal van dit huis, aan den Jansdam, heeft een zijgevel met traptoren, kruiskozijn met traliewerk, ankers (XVI b).

2. Hoogenoord 3-5. Huis zijdebalen (XVII d). Lodewijk XIV. In den tuin overblijfselen van het vroeger zeer bekende grotwerk (XVIII).

3. Oude Gracht Tz. 78. (Lodewijk XIV, 1700).

4. Kromme Nieuwe Gracht 33 (Lodewijk XIV, omstr. 1700). Voordeur.

5. Boothstraat 12 (Lodewijk XIV, XVIII a). Wapen van Westreenen.

6. Oude Gracht Tz. 130 (Lodewijk XIV, 1728).

7. Nieuwe Gracht 13 (Lodewijk XIV, XVIII b). Gebeeldhouwde midden partij.

8. Twynstraat 53 (Lodewijk XIV, 1743).

9. Drift 25 (Lodewijk XV, XVIII c).

10. Kromme Nieuwe Gracht 3-5 (Lodewijk XVI, XVIII d). Hardsteen.

11. Achter den Dom 14, Postkantoor. (Lodewijk XVI, XVIII d). Hardsteen.

12. Vreeburg 39 Lodewijk XV top op modernen onderbouw.

[p. 76]

13. Oude Gracht Wz. 7. Zandsteenen gevel door C. Kramm (1836).

14. Stadhuisbrug 5. Als voren, omstreeks 1850.

F. Détails van buitenarchitectuur.

1. Oude Gracht Tz. 14e en Wz. 167. Daken van middeneeuwsche tegels.

2. Achter Klarenburg 27. Poortje (XVII a).

3. Heerenstraat 29-31, Poortje van 1623.

4. Achter Klarenburg tusschen 2 en 4. Poortje met binnenbetimmering, omstreeks 1640.

5. Loefbergmakerstraat 21. Gesneden puibalk (XVII b).

6. Oude Gracht Wz. 116. Hardsteenen poortje, omstreeks 1640.

7. Achter Klarenburg 29. Poort van 1642.

8. Jansdam 5. Stalpoort en vensters, omstreeks 1650.

9. Trans 10. Poortje, omstreeks 1650.

10. Heerenstraat 25. Poort (met oude deur), 1660.

11. Runnebaan. hofpoort, omstr. 1640. Daarbinnen poortje, 1660.

12. Lagenoord 38. Gesneden deur van 1662.

13. Oude Gracht Wz. 97. Deurkozijn (XVIII).

14. Schoutenstraat 13. Gesneden deuropzet (Lodewijk XV).

15. Munstorkerkhof 1. Voordeur (Lodewijk XVI, XVIII d).

16. Runnebaan 35. Voordeur (Lodewijk XVI, XVIII d).

17. Plompetorengracht 5. Voordeur en venster, wapen van Westreenen (Lodewijk XVI, XVIII d).

G. Détails van binnenarchitectuur vindt men in de huizen:

1. Voetiusstraat 4. Voorbeeld van onregelmatigen aanleg, XVII a. Twee geschonden schoorsteenen (XV en XVII).

2. Drift 19. Gesneden balksleutels (XVII).

3. Boothstraat 12. Gesneden fries op bogen (± 1650).

4. Nieuwe Gracht 12. Houten schoorsteenfries, omstr. 1550.

[p. 77]

5. Oude Gracht Tz. 97. Huis brandaa. Geschilderd plafond en behangsels, tafreelen uit het leven van paus Adriaan VI (XVII c).

6. Achter St. Pieter 18. Schoorsteen en trapleuning, Lodewijk XIV. Een tweede schouw uit dit huis is in het Stedelijk Museum.

7. Plompetorengracht 11. Twee schoorsteenen van omstr. 1560 en 1630; twee zolderingen (XVII) met stuccoversieringen (XIX a); schoorsteen Lodewijk XIV.

8. Drift 27 (Rijksarchief). Trapleuning Lodewijk XIV.

9. Oude Gracht Wz. 152. Vestibulebetimmering, Lod. XIV.

10. Achter den Dom 7. Schoorsteen, Lodewijk XIV.

11. Kromme Nieuwe Gracht 29. Stuccowerk (Lodewijk XV) en geschilderde behangsels (XVIII d).

12. Plompetorengracht 18. Stuccowerk, Lodewijk XV.

13. Janskerkhof 13a. Kamer van 1773.

14. Nieuwe Gracht 137. Kamerbetimmering, Lodewijk XVI.

Gevelsteenen, voor zoover nog niet vermeld, vindt men:

1. Trans 19, omstr. 1550. Imitatie, origineel in het Stedelijk Museum.

2. Vischmarkt 18 (1615?).

3. Choorstraat 40, achterhuis, twee (1633).

4. Lange Nieuwstraat 63-65. (1641).

5. Voorstraat 25 (1642). Ook in den zijgevel: Kleine Slachtsteeg 1.

6. Vleutenscheweg 27 (XVII b).

7. Vischmarkt 9 (omstreeks 1650).

8. Willemstraat 52 (1660).

9. Oude Gracht Tz. 97 (XVII c).

10. Zeedijk 22 (XVII c).

11. Sint-Jansveld 43 (1671).

12. Westerkade 8b (XVII).

13. Loefbergmakerstraat 4 (1722).

14. Sint-Jansveld 11 (1731).

15. Lijnmarkt 35 (1736).

[p. 78]

16. Lijnmarkt 50-52 (1737).

17. Achter Twyestraat 3 (1737).

18. Willemstraat 59 (1742).

19. Westerkade 2 (XVIII).

20. Wittevrouwenstraat 2 (omstreeks 1750).

21. Lucasbolwerk 1 (omstreeks 1750).

22. Ganssteeg 159 (1764).

23. Kalverstraat 5 (XVII a).

24. Kromme Nieuwe Gracht 94 (XVI c).

25. Lijnmarkt 37 (XVII b).

26. Neude 1 (XVII b).

27. Nobelstraat 17 (XVII b).

28. Oude Gracht. Tz. 57 (XVII b); 61 (XVII b); 65 (XVII b); tusschen 154 en 156 (XVII a); 79 (XVII b),

29. Oude Gracht Wz. 47 (XVII a); 50 (XVI d); 92 (XVII b); 125 (XVII b); 137 (XVII b).

30. Springweg 25 (XVI d); 172 (XVI d)

31. Vischmarkt 10 (XVII a).

32. Voorstraat 8 (XVI d).

Opmerkelijke muurankers, voorzoover nog niet vermeld, vindt men:

1. Jacobijnenstraat 2 (omstreeks 1550).

2. Loefbergmakerstraat 23, zijgevel Hanengeschrei (omstreeks 1550).

3. Lauwerstraat 46 (XVI).

4. Oosterkade 19 (XVI).

5. Schoutenstraat 2 (XVI d).

6. Lagenoord 4 (XVII b).

7. Hamburgerstraat 25 (XVI b).

8. Oude Gracht Tz. 178 (XVI b).

9. Oude Gracht Tz. 111, zijgevel in de Smeestraat (XVII).

10. Ganssteeg 135 (XVII a).

h. Musea en Varia.

1. aartsbisschoppelijk museum, geopend 1872, bevat schilde-

[p. 79]

rijen van Italiaansche, Keulsche en Nederlandsche primitieven (XIII-XVI); miniaturen en incunabelen; middeleeuwsch beeldhouwwerk; kerkelijke kleinkunst (VII-XVIII), waarbij belangrijke reeks borduurwerken en weefsels.

2. stedelijk museum, geopend in 1838. Nieuw gebouw 1891. Catalogus door Mr. S. Muller Fz. 2e druk van 1904.

3. museum kunstliefde, geopend in 1873. Nieuw gebouw 1905. Catalogus door Mr. A.D. de Vries Az., Dr. A. Bredius en Mr. S. Muller Fz. 1885. Met suppl. d.d. 1903.

4. museum van kunstnijverheid, geopend in 1884. Bevat eene kleine verzameling van oude en nieuwe kunstnijverheidsvoorwerpen, afgietsels, enz.

Enkele overblijfselen van achttiende-eeuwsche grotwerken zijn bewaard in den tuin van rotsoord, buiten Tolsteeg.

Een brandschel, gegoten door M. Meurs (1628), bevindt zich tegenover het huis Nieuwe Gracht 162.

Portretten der Zeeuwsche familie Lampsins (XVII-XVIII) worden bewaard in het huis Plompetorengracht 18.