Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel I. De provincie Utrecht

Montfoort.

b. Verdedigingswerken.

De versterkingen der stad, aangelegd na 1353 (vermoedelijk XV d), zijn in 1574 door de Spanjaarden verwoest. Nog in wezen (verminkt en gepleisterd) is de ijselpoort. Hieraan twee kettingen met steenen (strafwerktuig voor kwaadspreeksters).

Het kasteel, gesticht door bisschop Godfried van Rhenen (XII d), verbouwd omstreeks 1650, lieten de Franschen in 1672 met buskruit springen. In 1833 verkocht aan de gemeente, die de overblijfselen door nieuwe gebouwen verving. Behalve een achtkanten hoektoren, is alleen het poortgebouw (eerste helft XV) gespaard: twee baksteenen rondtorens, aan weerszijden der poort. Thans Rijksopvoedingsgesticht.

d. Burgerlijke openbare gebouwen.

1. Het raadhuis (XVII) bevat een schilderij, gemerkt: Hendrich Heerschop Act. 22 (1649) en eene oudheidkamer, waarvoor zie: h.

2. De waag, gebouwd 1615, vernieuwd 1896, heeft een ouden achtergevel en gevelsteenen.

e. Kerkelijke gebouwen.

1. De ned. herv. kerk (H. Joannes Ev.) is eene driebeukige baksteenen kruiskerk, met driebeukig choor (zonder omgang), sacristie, uitgebouwde kapel, waarin voet van een altaar, dakruiter, hoogen westtoren en ronden traptoren tegen het choor. Zij dagteekent uit de tweede helft der XVe eeuw, werd in 1598 ontdaan van altaren enz., gepleisterd en gewit; 28 Maart 1629 geteisterd door eenen brand, waarbij ‘het binnenste van den toren, de kap en al het verder houtwerk der kerk’ werd verwoest, en in 1633 hersteld (dit werk was aangenomen voor f 13950. -).

[p. 43]

Gewelven: baksteen in kapel, sacristie en toren, overigens hout. De kerk bevat:

Een eiken doophek (XVII d) met koperen lezenaar (XVIII a).

Eiken preekstoel met koperen lezenaar (XVIII a, b en XVIII d).

Twee eiken heerenbanken (± 1700).

Zerk van Charlotte van Brederode, vrouw van Montfoort († 1529), van Henr. van Maeslant (XVII), Cl. Will. van de Poll (XVII), G. Schoenmakers († 1771) en J. Story († 1772) enz. Gesneden cartouche met memorie-tafel voor Willem van Wijnberghe († 1382) en anderen, tot 1606 (XVII a).

Ornamentale gewelfschildering in de Z. kapel (XV).

Twee zilveren avondmaalsbekers, gegraveerd (± 1700).

Fragmenten van twee koperen kronen (XVIII a).

Drie klokken van 1630 door Wouter Both en Eppe van der Arck.

2. De r.k. kerk bezit:

Een eiken Madonna, gevonden in de gracht van Oudewater (XV), modern gepolychromeerd.

Verguld zilveren gedreven kelk (tweede helft XVII).

Gedreven kelkje van 1662.

Verguld zilveren, gedreven monstrans door W. Schacht te Oosterhout, 1786.

Gedreven zilveren wierookvat (XVII) met torendeksel (XII).

Dito wierookscheepje (± 1700).

Dito ampullenblaadje (XVIII d).

Koperen wijwateremmer (XV d).

Koperen kroontje (± 1700).

Drie koperen kandelaars (XVI a) en vier XVII.

Schilderij, copie naar A. van Dijk.

f. Gebouwen van liefdadigheid.

1. Van de kommanderij van sint jan (Hoofdstraat) staat nog een deel van de kruisgang, een poortje (± 1525) en de kapel (waarvan het torentje in 1691 is afgebroken), thans pakhuis, met tame-

[p. 44]

lijk bewaarden gevel (gebeeldhouwd poortje), XVI b. Zie ook onder h.

2. oudemannenhuis, gesticht omstr. 1506, (Manhuisstraat) heeft een gemetselde trap en een deurkozijn van 1627. De kapel (XVI d), thans werkplaats, heeft nog één venster met steenen traceering.

g. Particuliere gebouwen.

1.	Het huis, gemerkt A 104 (tegenover de Waag), heeft eenen gevel XVII a.
2.	Hoofdstraat B 20, gevel XVII a, b.
3.	Verschillende zijgevels met trappen, o.a. aan de huisjes, gemerkt A 144 en B 169-170, eind XV.
4.	Het huis A 136 heeft een poortje XVI b.
5.	Hoofdstraat B 12, fronton XVII c.
6.	Het huis B 60-65, deurkalf en balksleutel, XVI d.
7.	Het huis A 179 heeft ankers van omstr. 1600, de huizen B 79 en B 203 hebben ankers, XVII.

h. Musea en Varia.

1. In het Raadhuis is eene oudheidkamer ingericht, waarin plaatselijke oudheden, o.a. een schoorsteenpilaster uit de kommanderij, een grenspaal met wapen van Benschop, een gesmeed kruis van de kerk, enz.

2. Op een muur achter de kommanderij: twee gebeeldhouwde consoles (XVI b) en een leeuw (XVII c, d).