Vooys. Jaargang 23

Het mysterie van het leven: een alleenspraak van Jos Joosten

Het vooroordeel dat provinciaal georiënteerde cultuurinitiatieven eigenlijk alleen interessant zijn voor mensen die uit de desbetreffende regio komen, heb ik moeten bijstellen na het lezen van een ‘Gelders cahier’. De Stichting voor Kunst en Cultuur Gelderland geeft jaarlijks een Gelders cahier uit, waarin de auteur schrijft over zijn/haar binding met de provincie Gelderland. Voor 2003 is de eer te beurt gevallen aan Jos Joosten, docent-onderzoeker Moderne Letterkunde aan de opleiding Nederlandse taal en cultuur van de Universiteit Utrecht, woonachtig in Nijmegen. In een achttal essays schrijft Joosten over zaken die hem ter harte gaan: over zijn stad en provincie, over wat hem drijft als poëzielezer en criticus en over zijn plaats binnen de katholieke kerk. Joosten heeft zijn cahier de titel Alleenspraak gegeven. Die titel suggereert iets persoonlijks, en dat klopt. In Alleenspraak zoekt Joosten naar het eigene in zijn streek, werk en kerk. Het sterke van de bundel zit hierin dat de auteur er in geslaagd is een persoonlijk verhaal te schrijven dat ook voor derden interessant is. De eigen toon maakt dat je geen afstandelijk verhaal van een vreemde leest; tegelijkertijd heb je nergens het gevoel dat je wordt vermoeid met persoonlijke ontboezemingen waar je niet op zit te wachten.

Joosten opent zijn bundel met een motto van kerkvader Augustinus: ‘Terwijl lange tijd veel en velerlei in mij omging en ik gedurende vele dagen naarstig op zoek was naar mijzelf en mijn Goed, en wat voor kwaad ik mijden moest, sprak tot mij plotseling, hetzij ikzelf, hetzij iemand anders van buiten of van binnen, ik weet het niet: dit toch is het juist wat ik dringend tracht te weten.’ De essays die volgen, vormen een neerslag van Joostens zoektocht, waarin de notie identiteit een belangrijke rol speelt. Alleenspraak is opgedeeld in drie delen. In het eerste deel, ‘Stad en streek’, zoekt de auteur in twee essays naar de identiteit van de Nijmegenaar en schrijft hij over het culturele leven van zijn provincie, waaraan hij als interviewer voor TV Gelderland en projectdirecteur van het Arnhems/Nijmeegse literatuurfestival, actief heeft deelgenomen. Joosten concludeert dat de identiteit en samenhang van Gelderland hooguit geconstrueerd is; de totale uniformiteit van de schaalvergroting is ook in Gelderland doorgedrongen, waar net als overal de winkelstraat door Blokker en de snelweg door McDonalds gedomineerd wordt. ‘[I]k vrees, eerlijk gezegd, dat dat postuum alsnog iets zou zijn wat alle inwoners van Gelderland zou binden: totale desinteresse in het verscheiden van hun provincie.’

Het tweede gedeelte van Alleenspraak, ‘Het werkende leven’, bevat een aantal polemisch getinte essays over literatuurkritiek. In het essay ‘Criticus na de leegte’ bekritiseert Joosten het ideologisch vacuum van de literatuurkritiek, dat volgens hem opgevuld wordt door commercialisering en mediatisering. ‘De hang naar spektakel en vrijblijvend amusement, naar scoops, trends en rumoer is langzaamaan bepalend geworden. Aandacht voor literatuur is er in eerste instantie als er een nieuwsfeit te presenteren valt. Literaire kwaliteit wordt steeds meer verward met literaire publiciteit: literatuur is in de eerste plaats scoren voor een groot publiek.’ Terecht merkt Joosten op dat er in zo'n klimaat nauwelijks meer plaats is voor mensen die ècht wat te melden hebben over literatuur, zoals Kees Fens. ‘Wat ik me voorstel, is dat recenseren inderdaad onderdeel wordt van het literair debat, dat dan ook een echt debat zou moeten zijn, dat zich bezig houdt met waarover het moet gaan in de literatuur: dus niet over aandachttrekkers, of grootgemaakte namen, maar over ideeën.’ Helemaal mee eens, alleen jammer dat Joosten geen suggesties doet waar wat hem betreft de literatuur van nu dan over moet gaan.

Joosten illustreert in ieder geval wel duidelijk waar literatuur niet over moet gaan. In het essay ‘Het concert des levens’ illustreert hij dat met een bespreking van ‘het werk’ van ‘poëtisch misverstand Frank Boeijen’. Deze tekst vind ik erg sterk, omdat Joosten daarin laat zien hoe de ‘liedkunst’ van iemand als Frank Boeijen pretendeert tot ‘de betere Nederlandstalige liedkunst’ te behoren, maar in feite niet meer is dan laf en gemakzuchtig semi-engagement. De ‘analyse’ van Boeijens lied ‘Zwart wit’ (een lied over de moord op Kerwin Duynmeijer - Joosten: ‘De moord op Erwin wíe...?’) is lachwekkend, soms tegen het flauwe aan, maar dat mag omdat het over pretentieuze ‘totaal losgeslagen bavianenkul’ gaat. ‘Hij durft zich te engageren voor een zaak waar heel Nederland (...) hetzelfde standpunt over heeft. Laat ik u wat anders vertellen: ik acht het sociaal-maatschappelijk aanzienlijk riskanter om in dit land een Nederlandstalige tekst te schrijven waarin je zegt te hopen op (...) een 3-0 achterstand van Oranje tegen die Mannschaft. Maar een tekst waarin je je verzet tegen een door iedereen veroordeelde moord...? Daar steekt geen greintje lef achter.’ Joosten pleit dus voor krítisch engagement.

In het essay over de Nederlandstalige poëzie en de bijbel beschrijft Joosten hoe de bijbel als de grote code gefungeerd heeft in de loop van de poëziegeschiedenis en hoe zich dat manifesteert in de heden-

[p. 60]

daagse poëzie. Hij schetst hoe het bijbelgebruik zich heeft ontwikkeld van ‘gezagsgetrouwe poëzie’ waarin de dichter de bijbelstof tracht te revitaliseren, naar ‘geseculariseerde poëzie’ waarin de bijbelstof dient ter ondersteuning van een niet-christelijke levensvisie, tot ‘gediverteerde poëzie’ waarin de bijbel fungeert temidden van allerhande literaire codes zoals smartlappen en de klassieke literatuur.

Het derde gedeelte van Alleenspraak - ‘Het innige leven’ - is wat mij betreft het meest interessant. Joosten gaat hier in op zijn binding met de katholieke kerk. Hij beschrijft hoe hij opgroeit in een doorsnee Rooms-katholiek gezin, dat alleen op hoogtijdagen nog naar de kerk gaat en voor wie het katholicisme een vanzelfsprekendheid is. Opvallend is dat Joosten aangeeft dat niet het orthodox-autoritaire katholicisme, maar juist de sociaalradicale variant hem in zijn middelbare schooltijd aan het twijfelen brengt. ‘Nu verschenen paters op school in coltrui, dat verstikkende kledingstuk dat op een of andere rare manier in de jaren zeventig een soort icoon van linksigheid werd. Ze kwamen de klas vertellen over Jezus die onze beste vriend was die het liefst had dat je jij tegen hem zei en zelf het onaanvechtbare bestaan van God natuurlijk ook best een stuk ter discussie wilde stellen kijk alleen maar wat-ie zei aan het kruis... Kortom levensbeschouwelijk gezwabber dat voortkwam uit een onzalig gistingsproces in een hersenpan vol onnavolgbaar dooreenborrelend katholicisme en sociaal radicalisme [...].’ Joosten vertelt hoe hij zich op de dag van zijn achttiende verjaardag liet uitschrijven als lid van de katholieke kerk en er eigenlijk op dat moment pas achter kwam hoe katholiek hij was. ‘Geen groter verschil in denken dan tussen natural born atheists en mensen zoals ik, die er keihard met hun eigen handen voor hebben moeten werken om ongelovig te worden. Geen vorm van katholicisme is zo hardnekkig als ex-katholicisme, ontdekte ik.’ Dat bleek uit de tweeslachtigheid die Joosten vervolgens bij zichzelf bemerkte: het katholicisme met hand en tand verdedigen richting antikatholieken en tegelijkertijd altijd weer woedend worden over de paapse misstanden, zoals de verwerpelijke diplomatie van het Vaticaan met betrekking tot de holocaust. Want zoals aan elke intellectuele katholiek werd ook aan Joosten de vraag voorgelegd hoe hij eigenlijk de ‘misstanden’ in de katholieke kerk (zoals altijd: het verbod van de paus op condooms in Afrika) beoordeelt. Joostens antwoord: ‘[W]aarom zou het een katholiek niet gegeven zijn om zich verre te houden van bepaalde ideeën [...]? Katholiek worden wil toch niet (per definitie) zeggen acuut van je gezond verstand beroofd worden? [...] Zo zeg ik elke Heilige Mis van harte mee dat ik van harte bid voor wijsheid en kracht voor onze bisschoppen en paus - en regelmatig stel ik vast dat dat gebed niet wordt verhoord.’

Zoals uit dit citaat blijkt, heeft Joosten inmiddels de gang naar de kerk weer teruggevonden. Hij beschrijft hoe hij weer ter communie ging, de ‘kerkgeur terugvond’ en het ‘devote herbeleefde zoals ik het nooit beleefde’. Maar, zo komt Joosten tot de cruciale vraag, wat is het nu precies dat hem weer bij de kerk terugbracht? Geconstrueerde nostalgische affiniteit? ‘Ten dele “ja”. Het is de nostalgie naar de kleurtjes van de Kinderbijbel (en de geur ervan, hij ruikt het nu nog), de andere cadeaus met de Eerste Communie, de nette, beschermde rust op zondag. Nog altijd ben ik voor absolute winkelsluiting op zondag. En voor een deel is het heimwee naar een katholicisme dat ik nooit gekend heb [...].’ Maar er is meer. Joosten signaleert dat vrijwel alle denken over geloof in deze tijd gepaard gaat met de ‘gecompliceerde en afgewogen ironie’ van Frans Kellendonk. Hij citeert Kellendonk: ‘Ik heb in het hart van de schepping een leemte ontdekt waar God, als Hij bestaat, mooi in zou passen, maar helaas is het niet zo dat het geloof begint waar het verstand ophoudt.’ Deze leemte herkent Joosten ook bij zichzelf, niet in de schepping, maar in zijn individuele denken, iets dat iemand die nooit geloofd heeft niet zou herkennen:

Wat er nooit was, herken je niet als afwezigheid.
Afwezig is wat er ooit was en gemist wordt.
God is voor mij een ongemiste afwezigheid.
Geworden.

Ik vind dit heel mooi gezegd. Want het geeft aan dat wie zoekt naar gedachten over leven en dood geen woorden meer kan vinden en alleen ontoereikendheid kan constateren. Tegelijkertijd heb ik ook veel vragen. Geloven blijft toch niet bij de constatering van het mysterie en het verlangen? En wat heeft het credo (‘Ik geloof...!’) en de traditie van de kerk dan voor concreets te zeggen? Of zijn dat slechts woorden en symbolen? Hetzelfde vraag ik mij af als Joosten opmerkt dat het leven volgens hem geen zin heeft buiten het leven zelf. De kerk is toch juist de plaats waar het leven boven zichzelf uitgetild wordt? ‘Ik geloof nog steeds niet dat het leven zin heeft buiten het leven zelf, maar de regelmatige intense reflectie op lijden en sterfelijkheid in de vorm van geheiligde rituelen [sacramenten, AvZ] ervaar ik als heilzaam. [...] Als metafoor heeft het al een eindeloze kracht.’ Maar wat is dan precies de waarde van de metafoor? Een catharsis? In de kerkelijke sacramenten wordt de verbinding tussen hemel en aarde toch juist vormgegeven? Of moeten we, wat Joosten ‘het afwezige’ en ‘het devote’ noemt, in het leven zèlf situeren, zoals in de poëzie van Nijhoff de metafysica op het aardse betrokken wordt?

Maar deze bedenkingen had Joosten zelf ook al: ‘Ik reken mezelf dus tot die paar mensen die nog naar de kerk gaan. Toch hoor ik de tegenwerpingen al [...]: de manier waarop jij katholiek bent, heeft niks met het katholicisme te maken.’ Joosten reageert hier op door de kerk een ‘vrijplaats voor mijn denken over leven en dood’ te noemen. ‘Kellendonks

[p. 61]

leemte transformeert bij mij stilaan in de plek die zich meer en meer vult met gedachten over oorsprong, lijden en dood, die onoplosbare raadsels voor de mens. Een schip nog zonder definitieve reis, bezig te laden, op een rivier in de vertrouwde bedding van het katholicisme.’ Joosten geeft blijk van een authentieke aarzeling en terughoudendheid met grote woorden. Maar Joosten tracht ook ‘dringend te weten’. Deze authenticiteit vind ik het sterke van zijn ‘katholieke’ essays. Tegelijkertijd blijft er voor mij nog veel open. Want wat kun je precies met zaken als gedachten, metaforen, devotie, en intense reflectie als het grotere verband waar dat onderdeel van is, zo vaag, of misschien zelfs afwezig is? Vormgeving van een verlangen? En wat heeft die vertrouwde bedding van het katholicisme dan precies te bieden behalve dat het vertrouwd is?

Alleenspraak is een bundel met hele mooie essays, waarvan de laatste twee er wat mij betreft met kop en schouder bovenuit steken. Joosten beheerst het essaygenre uitstekend. De benadering van zijn onderwerpen is niet te technisch en persoonlijke visie en (de perfect verzorgde!) stilistiek staan goed in verhouding tot analyse en betoog. De uitgave ziet er bovendien mooi uit en bevat prachtige illustraties.

Het uitgangspunt van dit boek - wat bindt mij en wat drijft mij - vind ik een hele relevante basis. En de uitwerking hiervan geeft veel stof tot denken. Waar zit identiteit in en waar moeten we identiteit zoeken? Het culturele leven van Gelderland heeft geen eigen karakter, de literatuur heeft geen ideeën en Joosten vraagt zich met Augustinus af, wie er, van binnen of van buiten, tot hem spreekt. Is identiteit in de eenentwintigste eeuw nog denkbaar? Zou de onmogelijkheid tot identificatie misschien iets te maken hebben met de ‘gecompliceerde en afgewogen ironie’ van Frans Kellendonk?

Albert van Zanten