Vooys. Jaargang 5

[p. 133]

Literatuur of Het land van Qwert
Odile Jansen

Dit jaar kon de letterenfaculteit aan de Katholieke Universiteit Brabant zich gelukkig prijzen; zij werd in de gelegenheid gesteld de auteurs Sybren Polet en Hella Haasse aan te trekken voor een gastdocentschap in het kader van de Cobbenhagenleerstoel.

Polet verzorgde in het eerste semester twee cursussen: Literatuur of het land van Qwert en Creatie en het creatieve proces. Hella Haasse zal in het tweede semester een cursus geven over vrouwelijke auteurs.

Sybren Polet (pseudoniem van S. Minnema), geboren 1924, wordt meestal in éen adem genoemd met Vijftigers als Schierbeek, Lucebert en Kouwenaar. Hij heeft echter meer verwantschap met schrijvers als Ivo Michiels en J. Firmin Vogelaar. Polets werk kenmerkt zich door een onttrekken aan de regels voor de traditionele roman. Fantasie en werkelijkheid vloeien ineen, in die zin is zijn werk sterk ‘realisities’ te noemen; zijn personages zijn geen afgeronde karakters, maar mensen in ontwikkeling. Hun ideeën, hersenspinsels, herinneringen hebben dezelfde status als de buitenpersoonlijke werkelijkheid, sterker nog: het onderscheid daartussen is verdwenen.

Van Polets cursussen heb ik er éen gevolgd, namelijk Literatuur of het land van Qwert. In deze cursus was de aandacht gevestigd op het ‘andere proza’ in internationaal perspectief (vanaf Lawrence Sterne), diverse literaire technieken en de genese van het literaire werk (het creatieve proces, de vorming van het werk vanuit het perspectief van de schrijver). De nadruk lag echter op analyse van twee exponenten van het ‘kontra proza’; Polets Mannekino en De Sirkelbewoners.

Het begeleidend materiaal bij deze cursus bestond uit een reader met teksten van de hand van V. Slovsky, J. Firmin Vogelaar, Paul de Wispelaere en Sybren Polet zelf, over het ‘andere proza’ en Polets oeuvre, met name zijn romancyclus rondom het personage Lokien. Overige verplichte literatuur: Mannekino en De Sirkelbewoners, bekendheid met enkele literaire werken zoals Multatuli's Max Havelaar, Lawrence Sterne's Tristam Shandy, Joyce' Ulysses en Bordewijks Blokken werd verondersteld. Vanwege het geringe aantal studenten (welgeteld vijf) dat de cursus volgde hadden de bijeenkomsten meer weg van persoonlijke gesprekken met de auteur dan van hoorcolleges. Oorzaak voor deze geringe deelname was het laat op de hoogte stellen van de studenten en de nogal ongelukkige inroostering. De bijeenkomsten, veelal ook bijgewoond door professor dr. Hugo Verdaasdonk of drs. Kees van Rees, droegen zo een welhaast besloten karakter.

De eerste colleges waren geconcentreerd op het ontstaan en de ontwikkeling van wat door Polet ook wel het ‘andere’ of het ‘kontra proza’ wordt genoemd. Als een rode draad liep door alle bijeenkomsten het onderscheid tussen het ‘klassieke’ en het ‘kontra proza’. Polet ziet het ‘kontra proza’ als een rebellie tegen de heersende ideeën over literatuur, over hoe romans geschreven dienen te zijn. Naast dat rebellerende element vertoont het

[p. 134]

‘kontra proza’ nog andere, gemeenschappelijke trekken. Het ‘kontra proza’ wordt door Polet nog eens onderscheiden in een ‘zuivere’ en een ‘onzuivere’ stroom. Deze tendenzen zouden vaak herkenbaar zijn in éen literair werk of de polen zijn waartussen het oeuvre van een auteur zich beweegt. Symbolisch voor het ‘zuivere proza’ is de ‘witte pagina’, een term van Mallarmé, die de complexiteit van de - literaire - wereld probeert te condenseren. Het uiteindelijke doel van dit soort proza is versobering, steeds meer stilte creëren zoals bij voorbeeld in het werk van Beckett het geval is. De tegenpool hiervan is natuurlijk de ‘zwarte bladzijde’, het ‘onzuivere proza’ dat tot een steeds grotere woordrijkdom probeert te komen. In de muziek zouden beide polen ook aanwijsbaar zijn. Mahler zou bijvoorbeeld bij uitstek een exponent zijn van het ‘onzuivere’; zijn muziek wordt gekenmerkt door een veelvoud van stijlen. Beethovens laatste kwartetten zouden daarentegen duidelijk als ‘zuiver’ te benoemen zijn.

In de eerste bijeenkomsten werd direct de mythe ontkracht dat het ‘andere proza’ een vervolg zou zijn op het ‘klassieke’ literaire werk. Het heeft een even lange, zo niet langere traditie als het ‘gewone’ proza volgens Polet. De literatuur zou een ontwikkeling vertonen die welhaast parallel loopt met die van de schilderkunst, waar het realisme ook een latere ontwikkelingsfase is.

Bij het tot stand komen van de regels voor het traditionele proza spelen esthetica's uit de Griekse en Romeinse tijd een grote rol. Rebellen waren er toen echter ook al. Schrijvers als Petronius en Lucianus stoorden zich niet aan de heersende literaire moraal. De eigenlijke vaders van het ‘onzuivere proza’ zijn echter Rabelais met zijn Gargantua en Pantagruel en Cervantes' Don Quichote, de Aristoteliaanse eenheden van tijd, ruimte, plaats en de eis van waarschijnlijkheid met de voeten tredend. Een ander werk dat een belangrijke plaats inneemt in de traditie van het ‘onzuivere proza’ is Lawrence Sterne's Tristam Shandy, waarin een veelvoud aan genrekenmerken en verhaaltechnieken aangewend worden en met de logica een loopje wordt genomen. Deze schijnbaar onfunctionele wirwar in deze vorm van ‘kontra proza’ dient Polets stelling dat de boodschap pas effectief wordt als de juiste methode wordt gebruikt. Als bewijsmateriaal daarvoor werd de Max Havelaar geanalyseerd, waarin de voortdurende wisseling van perspektief en de vermenging van stijlen zeer zeker een doel dienen.

Nadat in de eerste bijeenkomsten de geschiedenis van het ‘kontra proza’ kort was belicht, waarbij ook Bordewijks Blokken als voorbeeld van een mengvorm van ‘zuiver’ en ‘onzuiver’ proza en Vestdijks De bruine vriend als exponent van de moderne, ‘klassieke’ literatuur aan de orde kwamen, werden achtereenvolgens Mannekino (1968) en De Sirkelbewoners (1970) geanalyseerd. Een analyse die deels gericht was op het vinden van met andere ‘kontra proza’ overeenkomstige elementen en deels op elementen, het boek eigen. Dit hield in dat er onder meer aandacht werd besteed aan sociale structuren, spelsituatities, interactionele processen, dubbelgangersmotief, perspectiefwisseling en de structurerende symboliek in beide boeken. Aandacht was er ook voor de psychische bepaaldheid van auteurs, die een mogelijke verklaring kan bieden voor het symboolgebruik in zijn/haar werk.

Mannekino is, om de achterflap te citeren: ‘het derde boek uit een reeks waarvan de delen als volledig zelfstandige romans gelezen kunnen worden. De eerste twee waren

[p. 135]

Breekwater en Verboden tijd. De Lokien-figuur loopt er als een rode draad doorheen.’ (...) ‘Werd Lokien in het eerste boek geconfronteerd met de ouder wordende heer Breekwater (“Een moderne Elkerlyc”) en in het tweede met zijn eigen of een vroeger ik, in Mannekino is zijn tegenspeler een jongetje van negen jaar: Guido een supergenie, die tegenover zijn ouders de middelmatige speelt. Guido heeft zich voorgenomen op zijn tiende miljonair te zijn. Maar om dit te realiseren heeft hij volwassenen nodig die voor hem handelen en speculeren. In een later stadium wendt hij zich tot Lokien. Er ontstaat nu een fascinerend, maar gevaarlijk spel van identificeren en de-identificeren.’

Sybren Polet (I) en Hugo Verdaasdonk (r)
foto: Dorothee Verdaasdonk

Mannekino zou haast een schoolvoorbeeld genoemd kunnen worden van het ‘andere proza’-kenmerk dat het denken van de romanpersonages niet op lineaire wijze plaatsvindt; er is een voortdurende wisseling van het ene bewustzijnsniveau naar het andere. Het uiteidelijke doel is dat de lezer(es) deze literatuur als de-realiteit accepteert.

Tijdens de colleges werd ook het belang van een ander element benadrukt: het dubbelgangersmotief, dat een grote rol speelt in de hele romancyclus en een wezenlijk element vormt van het ‘kontra proza’. Guido kan namelijk als een projectie van Lokiens dromen

[p. 136]

en verlangens gezien worden, als zijn schaduw. In feite dus zijn tweede ‘ik’, zijn geëxterioriseerde ziel. Lokiens poging om zich van Guido te ontdoen tegen het einde van het verhaal is in zekere zin ook wel gedoemd te mislukken. Wie zijn ziel doodt, zijn schaduw verliest, verliest zichzelf. Een bestaan zonder hoop is onmogelijk als Lokien, mens in wording, zich nog verder wil transformeren. Dit schaduwmotief speelt overigens een rol in de literatuur van alle tijden.

Na Mannekino werd De Sirkelbewoners uitvoerig besproken, het volgende deel in de romancyclus met het Lokien-personage als Leitmotiv. In feite gebeurde dit op dezelfde wijze als bij de vorige analyse, dus aandacht voor ‘kontra proza’-elementen en de structurerende symboliek.

De Sirkelbewoners beschrijft de ontwikkelingsgangen van Lokien en Kilo, zijn tegenhanger; ontwikkelingsgangen die de vorm van een cirkel aannemen, een construktie in medias res dus. Lokien is deze keer een burgerlijke intellectueel die zich verbonden voelt met het proletariaat en ook lid is van een socialistische partij. Hij is zich echter pijnlijk bewust van zijn onmacht echt veranderingen door te kunnen voeren en van de kloof tussen middle en lower class. Kilo daarentegen is een primitief, een holbewoner in de letterlijke zin van het woord.

Lokien komt in contact met Kilo, raakt ontroerd en probeert verbetering in zijn situatie aan te brengen. Hij gaat onder invloed van de gevonden eenvoud steeds soberder leven en neemt uiteindelijk ook bepaalde trekjes van Kilo over. Kilo die zich in de loop van het verhaal ontwikkelt tot een volwaardig mens, stijgt dankzij Lokien en diens partij, waar hij lid van geworden is, op de sociale ladder. Het gevolg hiervan is dat hij als burgerman eindigt.

Wat de personages in deze roman sterk typeert is hun onpersoonlijkheid, hun ‘non-entity’. Zij kunnen slechts tot leven komen door middel van taalfiguren. Lokien wordt de middle class intellectueel met revolutionaire neigingen door de taal die hij spreekt en die hem omgeeft. Lokiens verhaal is dan ook ‘gewoon’ gedrukt, terwijl Kilo's verhaal in grote letters afgedrukt staat. Zijn taalgebruik is die van een primitieve mens die al tastend en proevend de wereld ontdekt. Een mooi voorbeeld hiervan is de volgende passage: ‘De vrucht smaakt lekker en proeft inderdaad als een peer. Het moet dus een peer zijn. Zij is sappig, haar vocht druipt over mijn kin waar ik met mijn tong niet bij kan. De kaas is ook zeer lekker en smaakt naar kaas. Ik kan de dingen die ik zie of meeneem voortaan beter direkt benoemen, zonder te aarzelen of over hun naam te twijfelen (...)’ (p.30).

Bij de bespreking van De Sirkelbewoners kwamen nog diverse andere thema's aan bod zoals de vraag in hoeverre deze roman een model is van de kapitalistische maatschappij.

Aangezien de cursus nog niet afgesloten is - er volgen namelijk nog enkele bijeenkomsten - kan ik geen afgerond beeld presenteren van de colleges. Toch hoop ik door het kort aanstippen van de behandelde thema's min of meer een idee gegeven te hebben van ‘Liternatuur’ (...).