Vooys. Jaargang 2

[p. 20]

Peter Bosma
Nooit meer lachen

Hermans is in opspraak, en terecht. Het oordeel over de persoon en politiek van de schrijver kan (of moet?) echter los staan van het oordeel over het werk.

Ik las Nooit meer slapen ver voor de Zuid-Afrika rel, en ver na de Groningse Onder professoren rel (in die tijd was wel elk artikel van Hermans in het CS van NRC/Handelsblad een kleine rel - een prestatie op zich - maar die volgde ik niet wegens vergaande onleesbaarheid). Ik heb de roman twee keer gelezen: als naïeve scholier was het boek prachtig, als literatuurstudent was het boek irritant, en er maakte zich na afloop een woede van mij meester, die ik hier van me af tracht te schrijven. (Terloopse vragen: Is het oordeel van een literatuurstudent bedorven door analyse-theorie? en: Is niet elk boek dat een hevige emotie weet op te roepen bij de lezer een meesterwerk?)

Verbaasd constateer ik dat de pers, de literatuurwetenschap en scholieren het boek bloedserieus nemen, terwijl het voor mij een geslaagde parodie is op de literaire conventies en Freudverzopenheid van onze tijd, alsmede een botte herhaling van bekende Hermans-motieven. Dit resulteert in drie tussenkopjes.

1) De literaire conventies

Sinds Ulysses is de verschijning van de onbetrouwbare verteller gemeengoed geworden in de Westerse literatuur. In 1966 kan men hem al tot de cliché's rekenen.

Ook het gebruik van de tegenwoordige tijd in plaats van de verleden tijd is een modeverschijnsel, geïnaugureerd door de populaire roman Houtekiet van Walschap (1939).

Een derde literaire conventie is het gebruik van verhaal motieven. Sinds de studie van W. Blok (Verhaal en lezer, 1960) is een complex motievenweef-

[p. 21]

sel het criterium voor een goede, literaire roman. Nooit meer slapen kent een zeer doorzichtige motievenconstructie. Om niet de lijn van het betoog kwijt te raken volgt hier een beperkt aantal voorbeelden:

De onbenulligheid van de vader van Alfred wordt door een simpel foto-motief benadrukt: op de groepsfoto van het congres is de vader de enige die geen naamsvermelding heeft. Dit heeft een parallel in de foto die Arne, de Noorse student, maakt van de expeditie. Ook Arne staat niet op de groepsfoto, ook hij geen naamsvermelding, ook hij komt om het leven.
Een andere parallel: Alfred maakt een val van een steen, verwondt zich, maar valt riet dood. Het is een repliek (= antwoord en copie) van de fatale val van de vader. Alfred heeft de geest van zijn vader overwonnen. Een nieuw leven is begonnen sinds hij in het bergmeer, symbool voor vruchtwater, eventueel oerzee, heeft gezwommen. Hij zocht meteorieten ... maar vond zichzelf!
Bij thuiskomst krijgt hij manchetknopen van halve meteorieten, die zijn vader nog gekocht had, omdat hij als zesjarige al graag meteorieten wilde hebben. Zijn jeugdwens, zijn bewijsmateriaal, maar ook de geest van zijn vader liggen prachtig symbolisch in diggels.
Anders gezegd: Alfred beseft dat hij een duplicaat dreigt te worden van zijn vader. Hij had steeds een dominerend voorbeeld waaraan hij zich diende te spiegelen. Met de zwempartij doorbreekt hij de spiegeling: het strakke water rimpelt, de spiegel is kapot.
Alfred spiegelt zich ook aan Arne. Deze neurose raakt hij kwijt als zijn kompas tussen de rotsen valt. Dit is uiteraard een symbool voor verlies van oriëntatie, maar een kompas heeft ook een spiegel, wat Hermans zeer expliciet vertelt om het de exegeten niet te moeilijk te maken.

Is een roman een parodie als er bepaalde literaire conventies in zijn aan te wijzen? Neen. Toch is Nooit meer slapen een parodie omdat de verteltechnieken (virtuoos) tot de grens var het overdrevene gebruikt worden en omdat de schrijver Hermans zich constant tussen en op de regels laat zien. De schrijver staat niet meer tussen de coulissen, maar duikt te pas en te onpas uit het souffleurshok op. Het is een (tamelijk) subtiel spel met cliché's wat hier gespeeld wordt. Een lompe parodie zou nog een andere literaire mode, de verstrengeling van tijdniveaus, tot in het absurde doorvoeren. Hermans gebruikt in plaats hiervan een vrijwel chronologische tijdsvolgorde, waardoor het verhaal een authentiek reisverslag gaat lijken dat serieus bedoeld is. Dit is geenszins het geval. Het is een meeslepend lezersbedrog, een blijkbaar effectieve versluiering van ironie.

2) Aartsvader freud

Hermans presenteert een pararoïde jongeman, die een Aeneas-vadercomplex

[p. 22]

heeft: hij torst de geest van zijn vader op zijn rug.

Hier wordt een semi Oidipous-moedercomplex aan toegevoegd, (wellicht beter een Dido-complex te noemen): de wellustige Amerikaanse vrouw is net als zijn moeder recensente. De Amerikaanse is bovendien muziekrecensente, waardoor ze ook onderdeel wordt van het voor Alfred onbereikbare ideaal: de muziek, die voor hem altijd in Carthago zal blijven, want hij moet zelf Rome stichten en roem vergaren. Het verlangen van Alfred om fluitist te worden geeft een ironisch contrast bij zijn sexuele indolentie in net front van de rijpe dame-met-grote-gulp.

3) Zinloos leven

Ondanks het gebruik van een onbetrouwbare verteller (Alfred) is de auctoriale vertelinstantie-Hermans zeer dominant aanwezig. Hij dramt zijn borreltafelprietpraat er tussen alle regels in.

De belangrijkste sententie in de roman is dat de mens zal ondergaan door zijn overbodigheid. Dit wordt ad absurdum herhaald. De wetenschap is exemplarisch voor deze zinloze wereld.

Alfred studeert een verouderde wetenschap (geologie), en onderzoekt tevergeefs het bewijs voor een hypothese, die zonder hem bewezen wordt. De zinloosheid wordt nog eens aangezet door exempelen van hunnebedbouwers, mensenoffers bij Azteken, Don Quichotte, leraar Grieks.

Cocktail

Bij het literatuuronderzoek, bij een bespreking en zelfs bij het lezen van Nooit meer slapen moet men letten op verscholen booby-traps. Eén is al erg duidelijk: de hoofdstrekking van deze roman is dat het leven zinloos is. Het interpreteren, bespreken, lezen van romans dus ook. Deze boodschap, gebracht met het vuur van een Bijbel-colporteur is blijkbaar niet goed doorgedrongen.

Een tweede, meer verborgen valkuil is het cocktail-karakter van deze roman, dat ik hierboven heb willen aanduiden. De lezer wordt een hutspot met kliekjes psycho-analyse en literaire modes en platitudes in schertsverpakking geserveerd. Wanneer men op deze minachtende ironie geen acht slaat en heel serieus gaat lezen, heeft men de strekking van het boek gemist.