Vooys. Jaargang 1

[p. 3]

Een kleine vondst in de
Dyalogus creaturarum

De Dyalogus creaturarum is een veertiende-eeuws Latijns fabel- en exempel - boek, dat in geheel Europa beroemd is geweest. Het werk is in verschillende talen vertaald, onder andere in het Nederlands.¹⁾ Het bestaat uit 122 moraliserende gesprekken tussen allerlei schepselen uit de levende en de dode natuur. Om een paar voorbeelden te geven: de 21ste dialoog heet ‘Van silver ende yser. Dat ons leert int spreken onsen woerden waer te nemen ende garen te swighen’; en dialoog 105: ‘Vanden hase, doctoer inden rechten. Dat ons leert dat dye clercken naerstelick studeren sellen om konsten te krijghen’.

In de cursus 1981-1982 hebben tweedejaars gedurende een aantal weken in tien groepen tien dialogen uit een Nederlandse vertaling wat nader bestudeerd.²⁾

Aan de 122 dialogen gaat een proloog vooraf. Deze heeft bij de werkcolleges als bewerkingmiddel gediend. Tijdens de voorbereiding van het college deden wij een kleine vondst. Het leek ons wel aardig aan die vondst wat ruimere bekendheid te geven.

De bedoeling van de proloog is onder meer de Dyalogus aan te bevelen bij predikers, want de gesprekken zijn net als de parabelen van Jezus, ‘dye alrebeste ende hoechste leerrar’, niet alleen nuttig maar ook genoeglijk om naar te luisteren. En als een tekst genoeglijk is om naar te luisteren, is hij ook makkelijker te onthouden en zal hij betere vruchten afwerpen, dat wil zeggen dat de moraal van de verhaaltjes als vanzelf tot de luisteraar of lezer zal doordringen.

Om zijn betoog te onderstrepen vertelt de auteur zelf in de proloog een exempel, dat laat zien dat de boog niet altijd gespannen kan zijn. Hij verwijst daarbij naar de beroemde Collationes van de vierde-eeuwse Latijnse schrijver Joannes Cassianus. Inderdaad treft men het exempel daar aan.³⁾ Het is een grappige annecdote: de apostel Johannes zat een keer vrolijk te praten met zijn leerlingen. Een jongeman die voorbijkwam ergerde zich daaraan. Toen zei Sint Jan: ‘Span je boog eens.’ De jongeman deed het. Waarop de apostel hem vroeg: ‘Kan je de boog nu blijvend gespannen hou-

1) Voor een beschrijving van de overgeleverde teksten zie men I. Collijn, Katalog der Inkunabeln der Kgl. Bibliothek in Stockholm. 2. Tl., 1. Heft. Stockholm, 1916. Voor de door ons gebruikte Latijnse editie zie men J.G.Th. Grässe, Die beiden ältesten lateinischen Fabelbücher des Mittelalters. Des Bischofs Cyrillus Speculum sapientiae und des Nicolaus Pergamenus Dialogus Creaturarum. Hildesheim, 1965 (herdruk van de editie Tüubingen, 1880).

2) Wij hebben gebruikt Dyalogus Creaturarum, dat is Twispraeck der creaturen. Gouda, bij Gheraert Leeu, 1481 (exemplaar 's-Gravenhage, Koninklijke bibliotheek, Inc. 170 E 26).

3) Iohannes Cassianus, Conlationes XXIIII. Recensuit et commentario critico instruxit Michael Petschenig. Vindobonae, 1886, p. 697.

[p. 4]

den?’ Toen antwoordde de schutter, dat de boog dan zou verslappen en onbruikbaar zou worden. ‘Kijk’, zei Johannes, ‘zo is het ook met de menselijke geest’.

Blijkbaar wil de auteur van de Dyalogus de stelling verdedigen dat men, ook als men zich met ernstige zaken bezighoudt, behoefte heeft aan ontspanning. Toegepast op zijn werk wordt vermoedelijk bedoeld, dat serieuze zaken in luchtige vorm kunnen worden gepresenteerd. Maar het geheel van zijn betoog is hier niet bijster helder. Daar komt bij, dat hij zich ter ondersteuning van zijn betoog op deze plaats beroept op uitspraken van Aristoteles en Ambrosius van Milaan. De woorden van de laatste vallen echter wel zeer uit de toon: ‘Dat sellen wi wachten ende voerhoeden in alsulken genoechliken woorden ende werken, dat, als wi dat hert wat verlichten willen, dat wi ons selven niet alheel uut en storten ende also dat goede opset der doechden niet en verliesen’. Hoe kan een waarschuwing om je niet té veel over te geven aan plezier een ondersteunend argument zijn in een redenering die juist de vooroordelen van een luchtige toon propageert? Een zekere incoherentie is hier zeker aanwezig.

Nu heeft de auteur eerder in de tekst verwezen naar ‘die heylighe leerraer Sinte Thomas van Aquinen’, de beroemde dertiende-eeuwse theoloog. In de Latijnse tekst van de Dyalogus wordt de vindplaats bij Thomas opgegeven. Het gaat om Quaestio 168 van het tweede stuk van het tweede deel van de Summa theologiae.⁴⁾ Die vraag 168 (‘De modestia in exterioribus corporis motibus’) gaat, zoals de titel aangeeft, over ingetogenheid in uiterlijke gedragingen. De Engelse vertaler in de door ons gebruikte uitgave geeft de titel kort en krachtig weer met de woorden ‘good manners’. In het tweede artikel van deze vraag - ‘of er enigerlei deugd gelegen kan zijn in spel’ - vinden wij... én het exempel (compleet met verwijzing naar Cassianus!), én de uitspraak van Aristoteles én het citaat van Ambrosius, maar in een heel andere context en niet aaneensluitend. Tussen de wijsheden van Aristoteles en Ambrosius vinden we in de Summa nog een andere waarschuwino: pas op dat je je vertier niet zoekt in het onfatsoenlijke of schadelijke. En een laatste waarschuwing luidt: de omstandigheden waarin we ons overgeven aan het spel moeten de juiste zijn. Die twee ontleent Thomas aan Cicero.⁵⁾

Wat heeft de schrijver van de Dyalogue dus gedaan? Geleend bij Thomas: het hele tweede gedeelte van zijn proloog is vrijwel woordelijk terug te vinden bij de grote dominicaan. Hij zegt dat niet openlijk, maar hij houdt het ook niet zorgvuldig verborgen. Hij heeft noch Cassianus, noch Aristo-

4) Thomas Aquinas, Summa Theologiae. Latin text and English translation, introductions, notes, appendices and glossaries. Vol. 44: Well-tempered passion (2a2ae. 155-170). (By) Thomas Gilby. London etc., 1972, p. 210-227.

5) Zie de in de vorige noot genoemde uitgave p. 218 en 219.

[p. 5]

teles of Ambrosius op tafel gehad, maar wel de Summa. Dat is een verrassing voor de onderzoeker. Doch het aardigste is dit: het gebrek aan samenhang in de proloog wordt duidelijk als men ziet hoe dat gebeurd is. De tekst van de Aquinaat is uit het verband getrokken en er worden stukjes uit het aaneengesloten betoog weggelaten. Het was ook allemaal niet zo belangrijk. Hij verdedigt zijn werkwijze, en bovendien - het laatste doel was de eeuwige zaligheid. De argumentatie moge wat scheef lopen, als de lezers maar bereikt worden. En voor de onderzoeker is er ook nog iets blijven liggen.

Sanne Terlouw

Fons van Buuren