Voorbeeldig vertellen

Middelnederlandse exempelen

Keizer in travestie

In sommige Latijnse geschiedverhalen wordt verteld over een koning op Sicilië, die de dochter van de keizer van Constantinopel, Katharina, tot vrouw had. De duivel kon het niet zetten dat deze vrouw zeer eerzaam was en fluisterde haar man in zijn slaap de vuige roddel in, dat zijn vrouw overspel pleegde met een jood. En toen de duivel dit bij herhaling had gedaan, riep de koning zijn raadgevers bijeen en wilde van hen horen, wat hij moest doen. Maar zijn raadgevers waren óók in dienst van de duivel, en ze waren tevens jaloers op de eerzame vrouw. Ze adviseerden dus dat zij samen met de jood die van de zonde werd verdacht, op een schip moest worden gezet zonder roer, zeil, eten of enig andere hulp, en naar zee moest worden gestuurd. Dan zou ze uiteindelijk wel door de vissen worden verslonden en zouden ook haar ouders niets over haar dood te weten komen. De koning volgde de raad op: zijn vrouw werd samen met de jood op een schip gezet. Toch verloor zij niet haar geloof in God, die zich altijd verheugt over eerzaamheid; ze vertrouwde op God als beschermer, op de gezegende Maagd Maria als helpster en op de heilige maagd St. Katharina (haar patrones) als pleitster. En hoewel de golven tekeergingen en het water aan alle kanten in het schip stroomde, kwamen ze toch door Gods leiding en door de bescherming van Maria en St. Katharina veilig en wel in Venetië aan.

[p. 69]

Maar helaas, ook de jood was een werktuig van de duivel. Eenmaal aan wal vergat hij het wonder van de reis, bond de vrouw vast en zette haar als een slavin te koop. Een koopman uit Toulouse die haar schoonheid zag en merkte hoe ze behandeld werd, kocht haar voor veertig gulden en nam haar mee naar zijn herberg, tot groot verdriet en diepe wanhoop van de vrouw. Ze sliep niet, at niet en huilde onophoudelijk; ze gaf zich volledig over aan God, en bad tot Maria en St. Katharina om hulp. De koopman wilde graag weten waarom ze zo bedroefd was; hij begreep wel dat ze eigenlijk van adellijke afkomst was, maar hij wist niet van welke familie. Om haar te troosten beloofde hij haar alles te doen wat zij wilde, mits ze die diepe droefheid maar zou laten varen. ‘Dierbare vriend, ik heb drie wensen: ten eerste dat u mijn eer zult bewaren; ten tweede dat u mij niet in vrouwenkleren met u mee zal nemen maar in mannenkleren, opdat ik voor niemand een aanleiding tot zonde zal zijn; ten derde dat u me niet Katharina zult noemen, maar uw “vriend”.’ De koopman stemde toe en bevestigde het met een eed; zij trok mannenkleren aan en werd voortaan door hem ‘vriend’ genoemd.

Zo voeren ze van Venetië uit in een schip met koopmanswaar, en landden in de haven van Marseille, juist op het moment dat daar de bisschop van Lyon scheep zou gaan. De koopman had geen geld meer; toen hij dienaangaande zijn ‘vriend’ om raad vroeg, trok zij haar trouwring van haar vinger en gaf hem die om te verkopen. Omdat de koopman niet de bijzondere waarde van de ring kon taxeren, vroeg hij deskundigen om advies; hij vernam allerwegen dat niemand in de stad de ring met zijn edelstenen op juiste waarde zou kunnen schatten. Vele kooplieden kwamen erbij staan en toonden elkaar de ring. Maar de ring werd niet verkocht; in arren moede ging de koopman weer terug naar zijn ‘vriend’ (die bij de haven op de koopwaar zou letten) om met deze te overleggen. Tot zijn schrik vond hij daar zijn vriend niet; van mensen op de kade hoorde

[p. 70]

hij dat de bisschop van Lyon met zijn gevolg aan boord was gegaan, vanwege de gunstige wind dadelijk was uitgevaren en dat zijn vriend per vergissing was meegegaan. Bij het horen van dit nieuws scheurde de koopman uit verdriet zijn kleren en viel hij luid wenend op de grond. Na een poosje stond hij weer op, liet zijn koopwaar onbeheerd achter en klom op een berg om te zien of hij vanuit de verte nog sporen van zijn vriend zou kunnen ontdekken. En omdat hij van droefheid niet ver kon roepen, stak hij zijn hand omhoog en gebaarde met de ring. Maar helaas, het was te laat.

Zijn vriend echter raakte in de nieuwe omgeving zozeer in de gunst dat hij een van de dienaren en metgezellen van de aartsbisschop van Lyon werd. Hij werd door hem opgeleid en bemind alsof hij zijn zoon was. En niemand wist dat hij eigenlijk een vrouw was; hij werd door iedereen als een hoveling beschouwd. Intussen keerde de koopman terug naar Marseille en verkocht daar zijn gehele bezit; hij ging mee op een kruisvaardersschip om zijn vriend te volgen. Maar de ene teleurstelling volgde op de andere: toen hij aan de overkant arriveerde waren de aartsbisschop en zijn vriend juist weer langs een andere route vertrokken. Toen de koopman aan land kwam, hoorde dat de bisschop was vertrokken en er geen schip bleek te zijn dat terug wilde varen, raakte hij in grote twijfel of hij zijn vriend ooit nog terug zou vinden. Hij werd ernstig ziek en belandde in diepe ellende en armoede. Vijf jaar bleef hij in deze voor hem vreemde stad, die Achon heette.

Inmiddels arriveerde de aartsbisschop in Constantinopel aan het hof van de keizer, de vader van de reeds zo vaak genoemde vrouw! Nog steeds als man door het leven gaand, diende de vrouw heel vlijtig als hoveling. Maar bloedverwantschap verloochent zich niet: de nieuwe hoveling viel zeer in de smaak bij de keizer, zodat deze aan de bisschop vroeg of hij hem bij zich mocht houden. De aartsbisschop echter had veel moeite met het keizerlijk verzoek, en na veel getouwtrek besloten ze om het

[p. 71]

aan de hoveling zelf over te laten bij wie hij zou blijven. Deze koos voor de keizer, en dus verliet de bisschop het hof.

De hoveling werd de keizer zo dierbaar, dat deze zelfs bepaalde dat hij hem na zijn dood zou opvolgen. De hoveling wilde dit echter niet aannemen en vroeg niet meer dan een kasteel om in zijn levensonderhoud te voorzien. Daarop riep de keizer zijn vorsten en raadsheren bijeen en deelde hun zijn besluit mee. En zij waren het er allemaal van harte mee eens, want de hoveling was door zijn deugdzaamheid bij iedereen geliefd. Toen hij hun belofte had gekregen dat ze hem trouw zouden zijn, verklapte hij de keizer en diens paladijnen het geheim, dat hij de dochter van de keizer was; maar hij bond hen op het hart, dat ze nooit zonder ‘zijn’ toestemming mochten doorvertellen dat ‘hij’ een vrouw was. Ten slotte stierf de oude keizer, en zijn dochter werd als man tot keizer gekroond. De nieuwe keizer was zeer gul in het geven van aalmoezen en liet een zeer groot armenhuis bouwen ter ere van Maria en St. Katharina, en ook voor de ziel van zijn goede vriend, de koopman, die inmiddels wel dood zou zijn. En elke nacht riep een boodschapper om: ‘Dit armenhuis heeft de keizer gesticht ter ere van Maria en St. Katharina, en voor de ziel van zijn goede vriend.’

Na jaren kwam de koopman, die bij het zoeken naar zijn vriend zijn hele bezit was kwijtgeraakt, over zee in Constantinopel aan, om te bedelen. Hij verbleef in het armenhuis en hoorde daar de boodschapper met zijn woorden. Hierdoor klaarde zijn treurig gemoed op; ook was hij zeer benieuwd naar het gezicht van de keizer. En ook al herkende hij zijn vriend niet terstond, toch kwam diens gezicht hem na verloop van tijd bekend voor; en toen hij hoorde op welke manier de keizer eertijds in dienst was gekomen van de oude keizer, die gestorven was, wist hij dat het de vrouw moest zijn die hij ooit had gekocht. Dadelijk ging hij naar een hofdame van de keizer en zei dat hij, als ze hem naar de keizer wilde brengen, deze een

[p. 72]

ring zou laten zien, die nauwelijks op waarde viel te schatten. Vanwege zijn armoedige kleding werd hij uitgelachen, maar toch hield hij aan, net zolang tot het aan de keizer werd verteld. Toen deze over de ring hoorde, herinnerde zij zich dankbaar de goedheid en de trouw van de koopman. Ze ontmoetten elkaar, omhelsden elkaar en huilden van blijdschap. De koopman werd gebaad en geschoren en kreeg koninklijke kleren aan; hij kwam er weer helemaal bovenop!

Intussen riep de keizer zijn getrouwen bijeen, kondigde een groot feest aan en liet dit overal bekend maken. En toen iedereen aanwezig was, werd de koopman ten overstaan van het gehele volk tot ridder geslagen en op een voorname zetel geplaatst. De keizer was persoonlijk tegenwoordig samen met zijn vorsten en raadsheren, die al wisten dat de keizer geen man was, maar de dochter van de vorige keizer. Toen werd haar levensverhaal in het openbaar bekend gemaakt. De vrouwelijke keizer vertelde over haar ellendige omstandigheden en over de grote trouw van de koopman; aan het slot van haar verhaal bood ze hem als teken van liefde en als beloning voor zijn moeite het keizerrijk aan. Ze trouwde met hem, zodat zij keizerin werd en de voormalige koopman uit Toulouse werd tot keizer van Constantinopel gekroond. Prijs God!