Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 66

[p. 63]

Uitsmijter
De waarheid op weg

Toen Rik Torfs in mei van De Standaard afscheid nam, klonk de laatste zin van zijn column: ‘op zoek naar de verbeelde waarheid’. Hij vermeldde ook het ‘post-truth’-tijdperk waarin de media volgens hem koortsachtig zochten naar ‘echte’ feiten. De nieuwe Franse president, Emmanuel Macron, won de verkiezingen; zijn partij, La République en marche!, behaalde de volstrekte meerderheid. Toen hij zowel in zijn campagne als in zijn inaugurale speech sprak van ‘la vérité’, moest ik onvermijdelijk terugdenken aan La vérité en marche van Emile Zola naar aanleiding van de Dreyfusaffaire. Macrons eerste officiële bezoek ging naar Angela Merkel; de Franse-Duitse connectie blijkt een realiteit te zijn. Vandaar dat ik associatief ook denk aan Goethe die Aus meinem Leben, Dichtung und Wahrheit (1811-1833) schreef, waarin hij selectief omging met feiten die van betekenis waren voor zijn werk.

Postmodernisme

‘Verbeelde waarheid’, ‘la vérité’ en marche, ‘Dichtung und Wahreit’: drie woorden die de waarheid in drie talen vertolken op verschillende tijdstippen. Wat hielden die woorden in? Wat houden ze vandaag in? Hoe definiëren we waarheid? Associëren we waarheid met echtheid? Hoe kunnen we ‘en marche’ duiden? Iets in beweging? De waarheid in beweging? Dat waarheid constant in beweging is, werd ook duidelijk toen de nieuwe Amerikaanse president, Donald Trump, sprak over ‘the alternative truth’. Van waarheid naar alternatieve waarheid: welke weg is er bewandeld? Hoe en waar plaatsen we dan de ‘verbeelde waarheid’?

Sinds de opkomst van het postmodernisme zijn we gewend geraakt aan ‘ieder zijn of haar waarheid, ieder zijn of haar verhaal’ (Richard Rorty). Hoe gaan we om met die varianten van waarheid als blijkt dat er nu ook al ‘fake news’ bestaat, verzonnen feiten, nepnieuws, via internet en sociale media? Vervagen de grenzen tussen fictie (fiction) en feiten (facts) niet in een moeilijk te definiëren ‘faction’? Leven we nu niet in een constante digitale, virtuele wereld? Welke beelden worden ons voorgeschoteld? Hoe? Waarom? Wie of wat dienen ze?

Waarachtigheid

Maar hoe plaatsen we dan ook die andere uitspraak - ‘La réalité dépasse la fiction’ - als we niet meer zeker zijn dat er zoiets als dé werkelijkheid bestaat, als schijn en zijn in elkaar vervagen? Hoe kunnen we die werkelijkheid nog percipiëren? Hoe gaan we ermee om? Vroeger moest een literair werk beantwoorden aan bepaalde criteria zoals ‘pseudo-authenticiteit’; een zekere vorm van ‘waarachtigheid’ moest aanwezig zijn. Denk aan de 18de-eeuwse briefroman met voornamelijk Samuel Richardson en aan de filosofische antiroman van Denis Diderot die in Jacques le fataliste et son maître (1796) het volgende beweert: ‘Celui qui prendrait ce que j'écris pour la vérité serait peut-être moins dans l'erreur que celui qui le prendrait pour une fable’. Toen de burgerlijke roman zich een weg baande, begon de moeilijke relatie tot de werkelijkheid. Hoe dicht sloot die aan bij de realiteit? Moest de briefvorm de relatie tot de werkelijkheid authentificeren?

Droom en werkelijkheid

Gaandeweg werd ook in de ‘Dichtung’ dieper geboord, zoals blijkt uit de bekentenissen van Jean-Jacques Rousseau en Goethe. Coleridge ging in zijn Biographia literaria op zoek naar de kern van het literaire wezen, wat hij uitdrukte in zijn beroemde ‘Suspension of disbelief’ (1817), ‘a semblance of truth’, ‘het willen geloven in’ en ‘het toelaten van’ de verbeelding. Zo creëerde Mary Shelley in de 19de eeuw Frankenstein (1818;1831) waarvan ze het construct als resultaat van haar verbeelding benadrukte. Hoe konden we het ons inbeelden?

Nu stellen we ons de vraag: wie is de robot? Humanoid van Max Aguilera-Hellweg confronteert ons met het historische keerpunt dat de fictie van Blade runner (1982) door de werkelijkheid wordt ingehaald. Een zekere ‘Bina 48’, een sprekende buste, beantwoordde haar verzorgster als volgt: ‘Ik beleef een kleine existentiële crisis. Ben ik levend? Besta ik echt?’ De Japanse androïde robot heet nu ‘Yume’, hetgeen in het Japans ‘droom’ betekent; een verre echo van Calderon de la Barca's La vida es un sueno. We zijn dan beland bij wat Dorian van der Brempt (De Morgen, 9/05/2017) hoopt: ‘Ik droom van een beweging waar dromende doeners een nieuw boek schrijven’.

Zo komen we terug bij de ‘verbeelde waarheid’. Pleit Torfs voor een waarheid zoals die bij uitstek in de literatuur aanwezig is? Een waarheid die over alle feiten heen, nep of waar, dieper ligt en ons menszijn een ware ethische dimensie geeft?

# Martine de Clercq is emeritus gewoon hoogleraar Europese en Vergelijkende literatuurwetenschap en prorector van de KU Brussel. Haar doctoraat handelde over Samuel Beckett en haar onderzoek spitst zich toe op het motief van de stad in de literatuur.