Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 66

[p. 13]

Metamodernisme in architectuur?

Sinds de 19de eeuw is er een groeiende behoefte om periodes uit een ver en dicht verleden onder te brengen bij een bepaalde strekking of stroming. Begrippen als gotische en romaanse bouwkunst zijn pas in de 19de eeuw ontstaan. Het formuleren van -ismen om een ordening aan te brengen in een veelheid aan richtingen en om de grootste verschillen te duiden neemt toe, meestal met het achterwege laten van nuances.

Kunstenaars evolueren en hun oeuvre catalogeren onder één -isme is intellectueel onjuist. Mondriaan wordt dit jaar gepresenteerd als kunstenaar van De Stijl, terwijl zijn ontwikkeling veel interessanter is dan enkel dit hoogtepunt in zijn oeuvre. Sommige historici zijn erop uit een -isme of label te bedenken waarmee naam en faam kan worden gemaakt. Het is meer het bedenken van een ‘logo’ om zich te positioneren in latere overzichtspublicaties. Is een -isme wel hanteerbaar voor alle uitingen van onze cultuur? Een zelfde woord kan erg verschillende ladingen dekken. Zo is de Art Nouveau in Brussel erg verschillend van deze in Barcelona. In de schilderkunst bestaat een richting als het symbolisme, een begrip dat niet van toepassing is binnen het verhaal van de bouwkunst. Bestaat er anno 2017 zoiets als ‘metamodernisme’?

Met de legendarische expositie La presenza del passato (The present of the past) tijdens de Architectuurbiënnale van Venetië in 1980 werd door Paolo Portoghesi, in de voetsporen van Charles Jencks, het begrip ‘postmodernistische architectuur’ gelanceerd. De selectie was zeer divers en de historicus Kenneth Frampton reageerde hierop met zijn boek Modern Architecture: a Critical History. In de tweede editie van 1984 introduceerde Frampton het begrip ‘kritisch regionalisme’. Hij omschreef zijn invalshoek als volgt: ‘eerder een kritische categorie dan een duidelijk omschreven artistieke beweging in de zin van avant-garde. Door erover te schrijven hoop ik de aandacht te vestigen op het feit dat er al veertig jaar en langer een regionaal gemoduleerde, maar kritische en “revisionistische” vorm van moderne architectuur bestaat’.

Frampton legde een band tussen moderne architectuur en de culturele identiteit van een bepaalde regio. In deze en volgende edities van dit succesboek, vaak gebruikt als handboek voor studenten, legde hij een accent op het werk van onder anderen J.A. Coderech, Álvaro Siza en de Portugese scene, Luis Barragán, Carlo Scarpa, Raphaël Moneo en vooral de architecten werkzaam in Ticino, zoals Mario Botta en Luigi Snozzi. Een belangrijk aspect bij deze architecten is de relatie tussen gebouw en locatie, een zoektocht op welke wijze een gebouw zich kan verankeren op de site, rekening houdend met concrete randvoorwaarden als klimaat, topografie, oriëntatie, materiaalkeuze en culturele identiteit. Frampton ging op zoek naar werk dat werd ingezet als weerstand tegen een universele moderniteit die overal hetzelfde resultaat opleverde.

In de jaren '80 werden nieuwe labels gelanceerd zoals het ‘deconstructivisme’ om het werk van een nieuwe generatie architecten te benoemen. In 1983 won Zaha Hadid de wedstrijd voor The Peak Club in Hong Kong. Haar ontwerp met een golvende lijnvoering en een afwezigheid van concrete materialiteit kreeg internationale aandacht. Tegenover de ‘materievrije’ vormen van Hadid stond de interesse voor de eerste werken van de Japanner Tadao Ando, voor de beheerste ruimte opgetrokken in zichtbeton. Dit is een boeiend aspect van de hedendaagse architectuur: dat er verschillende richtingen zijn, die vertrekken vanuit erg verschillende uitgangsprincipes, maar wel gelijktijdig tot ontwikkeling komen.

Sinds de jaren '80 heeft er zich een gigantische ontwikkeling voorgedaan in onze samenleving die een impact heeft gehad op diverse aspecten van onze gebouwde wereld. Vooreerst is er de mondialisering, de opkomst van het internet en de impact van het transport. Waar vroeger de plaatselijke grondstoffen bepalend waren, worden nu ook materialen uit andere werelddelen aangewend. Natuursteen voor de aanleg van onze publieke ruimte komt meestal uit lageloonlanden. De blauwe hardsteen uit België wordt vervangen door natuursteen uit India en Brazilië.

Bekende bouwmaterialen als staal, glas, beton en zelfs baksteen kenden een grote technische evolutie. Deze ontwikkelingen hebben de architectuur meer veranderd dan een of ander theoretisch manifest. Met de komst van de computer en steeds meer performante software verdwenen de klassieke tekentafels en werd het architectenbureau gevuld met computerschermen aangesloten op een server en het web. Terwijl Hadid haar eerste presentatietekeningen nog schilderde werd in een paar jaar tijd overgeschakeld op nieuwe software die tekeningen oplevert waarbij men de indruk krijgt dat het gebouw er reeds staat.

‘Belangrijke publieke bouwwerken worden ingezet als city marketing en moeten bijgevolg opvallen en spectaculaire foto's opleveren.’

Deze evolutie had tot gevolg dat ontwerpers spectaculaire beelden gingen produceren om de opdrachtgever te verleiden en aandacht te krijgen in de media. Het Guggenheimgebouw in Bilbao van Frank Gehry, dat twintig jaar geleden ingehuldigd werd, is in deze evolutie een scharniermoment. Door de spectaculaire verschijning werd het geheel omschreven als ‘dynamische bouwkunst’: architectuur moet een dynamische uitstraling bezitten waarbij een vloeiende lijnvorming essentieel is. De vraag stelt zich echter

[p. 14]

of een constructie, die inherent statisch is, wel een beweging kan uitdrukken. Het eindresultaat is altijd een gefixeerd beeld, een verschijning die zeer gemakkelijk te tekenen en te berekenen valt, maar erg complex is en bijgevolg duur om te construeren. Vergeten wij niet dat bouwen een erg artisanale activiteit blijft. Het is het eenmalig optrekken van een maquette op schaal 1/1. Zelfs met een doorgedreven industrialisatie van het bouwproces komen deze gebouwen tot stand bij regen en wind!

Havenhuis, Antwerpen. (© Marc Dubois)

In een wereld waarin de beeldcultuur een steeds grotere aandacht en impact heeft, is het evident dat de drang naar in het oog springende bouwsels sterk is toegenomen. Belangrijke publieke bouwwerken worden ingezet als city marketing en moeten bijgevolg opvallen en spectaculaire foto's opleveren. De wijze waarop de Spaanse stad Valencia bijna uitsluitend vereenzelvigd wordt met de gebouwen van Santiago Calatrava is hiervoor exemplarisch. Een stad die zich wil profileren als een dynamische groeipool en als toeristische bestemming komt terecht bij een bouwkunst die het moet hebben van een exhibitionistische verschijning. Politici en opdrachtgevers zijn vooral op zoek naar ‘toparchitecten’ met een herkenbare schriftuur om een ‘verwacht’ eindproduct af te leveren.

Bij wedstrijden voor publieke opdrachten wordt meestal gekozen voor architecten waarvan men weet in welke richting zij werken met een bepaalde vormentaal. Woorden als een ‘iconisch gebouw’, ‘stedelijk baken’ of ‘landmark’ worden aangewend om deze ambitie te omschrijven.

‘Een architectuur die vertrekt vanuit een bijdrage tot het dagelijkse leven en er niet op gebrand is om op te vallen.’

Welk -isme anno 2017 in Vlaanderen?

Het grootste gebouw dat vorig jaar werd opgeleverd is het nieuwe Havenhuis van Antwerpen door Zaha Hadid Architects. Op het einde van het Kattendijkdok werd een oude brandweerkazerne volledig gestript en heringericht. De nieuwbouw erboven met een volledig beglaasde gevel werd onmiddellijk omschreven als ‘een diamant met vele facetten’ of als een ‘vliegend schip’. Op een advertentie in de luchthaven van Zaventem werden Antwerpen en het project van Hadid omschreven als ‘a world-class harbour where ships float in the air’. Iedereen weet dat een gebouw niet kan zweven en dat het beoogde effect de kostprijs aanzienlijk verhoogde.

Op welke wijze valt er weerstand te bieden tegen een architectuur die zich zo opzichtig wil positioneren? In tegenstelling tot Nederland heeft Vlaanderen zich gedistantieerd van een oppervlakkige vorm van labelen. Onze noorderburen lanceerden in 2000 met veel subsidies de term ‘Super Dutch’ als een vorm van exportproduct. Na tulpen en kaas, architectuur als product waar het beeld primeert. Met de economische crisis van 2008 werd het niet meer zo super en ontstond vanuit Nederland een grote belangstelling voor het architectuurgebeuren in Vlaanderen, voor architectuur waar een diversiteit aan benadering de bovenhand heeft op gestroomlijnde en te gefabriceerde -isme richtingen.

Architectuur heeft toch altijd te maken met een ‘lieu’. De wijze waarop deze verankering als een meerwaarde wordt ingezet is een interessant thema. Het Concertgebouw van Robbrecht & Daem met de rode terracottabekleding past zich in in de skyline van Brugge met haar dakenspel van rode dakpannen. Het gebouw bezit een geprononceerde vorm zonder een computerachtige verschijning te zijn. Ook hun Gentse Stadhalle, in samenwerking met Marie-José Van Hee, put haar inspiratiebron uit de nabijheid van het stadhuis. Een dak met de vorm van een eenvoudig huis geplaatst op vier steunpunten zoals een middeleeuws schrijn. Met het benutten van het hoogteverschil van het terrein ontstond een specifiek antwoord op deze locatie. De plaats is medebepalend voor de creatie.

De site als vertrekpunt nemen om een specifiek antwoord te geven, is ook aanwezig in het crematorium in Kortrijk van de Portugees Eduardo Souto do Moura. De helling van het terrein wordt gebruikt om het gebouw bijna onopgemerkt te positioneren. Een paar kilometers verder staat de nieuwe hoofdzetel van Barco te

[p. 15]

pronken, een volledig beglaasde cilinder, die het omringend landschap volledig negeert.

Bibliotheek De Krook, Gent. (© Coussée & Goris Architecten)

Deze weigering om zich aan te sluiten bij een of ander -isme is misschien juist de grote sterkte van de recente, interessante architectuurproductie in Vlaanderen. Men ligt daar niet van wakker, men wil zijn eigen ding doen en daardoor is er een grote diversiteit aan uitingen. Is er sprake van een ‘nieuwe natuurlijkheid’? Een architectuur die vertrekt vanuit een bijdrage tot het dagelijkse leven en er niet op gebrand is om op te vallen? Het werk van DVVT (De Vylder, Vinck, Taillieu) vertrekt vanuit het accepteren van een banaliteit en een verzet om vormgeving te zien als gestroomlijnd design. De gekregen site of gebouw is het uitgangspunt, het begin van een verhaal om het op die manier een extra gelaagdheid te geven. Ook in het werk van De Smet & Vermeulen Architecten is er een verzet tegen hoogdravendheid. Architectuur moet in de eerste plaats een maatschappelijke relevantie bezitten. Het werk van Office Kersten Geers & David Van Severen bezit de dimensie om een autonoom concept te verbinden met de specificiteit van de plaats. Hun ontwerp voor een crematorium in Oostende is verhelderend voor die benadering.

Het grootste gebouw dat dit jaar in Vlaanderen werd opgeleverd is de nieuwe bibliotheek in Gent van RCR en Coussée & Goris Architecten. Een interessant gebouw is meer dan een object, meer dan een interieur met een functie. De stedelijke inpassing van De Krook is even belangrijk. De juiste schaal en de wijze waarop het volume een antwoord geeft op de bocht van de Schelde is essentieel. De verschijning is niet spectaculair maar toch herkenbaar. Geen pretentieuze monumentaliteit, wel de beheersing om een publiek gebouw veel uitstraling te geven.

# Marc Dubois is architect en emeritus hoofddocent van de Faculteit Architectuur KULeuven / Gent & Brussel. Hij is redacteur van Kunsttijdschrift Vlaanderen.