Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 66

[p. 63]

Uitsmijter
Illusie van verleden

Een van de mooiste zinnen waarmee een roman ooit begonnen is, komt uit The go-between van L.P. Hartley. The past is a foreign country. They do things differently there. Die zin opende ook de prachtige verfilming die Joseph Losey in 1971 van het boek maakte, naar een scenario van Harold Pinter. Hij wordt mijmerend uitgesproken door de oud-geworden hoofdpersoon, die terugdenkt aan zijn jeugd, nog middenin de Victoriaanse tijd met haar zeden en gewoonten. Die tijd is vreemd land geworden, onbegrijpelijk in wat voor die tijd zelf nog vanzelfsprekend was.

Even vanzelfsprekend is onze tijd voor ons - zozeer dat wij de eigenaardigheden daarvan onmogelijk kunnen onderkennen. Die wreken zich, ironisch genoeg, in de manier waarop wij ons het verleden voorstellen. Kijk naar de film Cleopatra van Joseph L. Mankiewicz van bijna tien jaar eerder en zie hoe daarin kosten noch moeite werden gespaard om de Romeins-Egyptische wereld zo authentiek mogelijk op te roepen.

Haartooi

Maar wie de titelheldin bij haar eerste verschijning uit het vloerkleed ziet rollen waarin zij is binnengesmokkeld in de vertrekken van de zegevierende Caesar, ziet niet een Egyptische koningin van rond het begin van de jaartelling. Hij ziet misschien de actrice Elisabeth Taylor, die die rol vervult - maar het ongeloof dat met die dubbelzinnigheid gepaard gaat, schorten we als geoefende filmkijkers bijna automatisch op. Wat wel in het oog springt, is haar kapsel. Plotseling worden wij vanuit de oudheid terug gekatapulteerd naar de vroege jaren '60 - want zo werd in het Amerika van die tijd de vrouwelijke hoofdtooi opgemaakt.

Dat detail moet de makers en de adviseurs van de film ontgaan zijn: niet omdat zij er onbekommerd aan voorbijzagen dat ‘het verleden een vreemd land is’. Maar omdat wat voor hen vanzelfsprekend was geniepig ontsnapte aan de kritische blik die geen anachronisme onbetrapt dacht te hebben gelaten. De tijd verraadt zich nu eenmaal in het meest alledaagse, waarin wij ons even onbekommerd bewegen als een vis in het water.

Op dergelijke fouten heb ik de verfilming van The go-between niet kunnen betrappen, maar voorzichtigheid is geboden. Ook hierin verbergen zich misschien historische ongerechtigheden die zelfs na bijna een halve eeuw nog tijd nodig hebben om aan het licht te komen. Dan zakt het realisme ervan genadeloos door zijn eigen bodem heen en zien we plots hoe de tijd van de makers zich genesteld heeft in de tijd die zij meenden te representeren.

‘Vervalsing en restauratie proberen het verleden terug te toveren in het heden.’

Historische sensatie

Op geen moment is de kunst zo gevoelig voor dit soort illusiespel als bij de vervalsing of de restauratie. Beide proberen het verleden terug te toveren in het heden, het eerste onder valse, het tweede onder eerlijke vlag. Maar beide vallen na kortere of langere tijd vaak door de mand. Wie nu De Emmaüsgangers van meestervervalser Han van Meegeren bekijkt, vraagt zich af hoe iemand daarin ooit een echte Vermeer heeft kunnen zien. Wie voor de gotische gebouwen staat die werden gerestaureerd door Viollet-le-Duc, ziet soms meer 19de eeuw dan middeleeuwen.

Daarom verbergen restaurateurs hun ingrepen tegenwoordig niet meer. Het nieuwe contrasteert in hun werk juist zichtbaar met het oude. Dat neemt de ‘historische sensatie’, waarin volgens Huizinga de kijker zich oog in oog met het kunstwerk letterlijk naar het verleden getransporteerd voelde, misschien weg. Maar ook dat was uiteindelijk een illusie, waarin het kijken dubbelzinnig, maar in zijn spanning tussen heden en verleden misschien wel des te intrigerender wordt.

© Maîtrise

Soms provoceren de restaurateurs dat uitdrukkelijk - en niet zonder humor. Een aantal jaren geleden werd de kathedraal van Salamanca grondig onder handen genomen. Het resultaat is schitterend: het verleden in luister hersteld, maar wel door mensen van nu. Dat hebben ze niet onder stoelen of banken gestoken. In een van de gebeeldhouwde portalen hakten zij, naast beelden van middeleeuwse engelen en duiveltjes, ook een sculptuur van een ruimtevaarder uit.

# Ger Groot doceert filosofische antropologie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en was hoogleraar Filosofie en literatuur aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Hij is medewerker voor filosofie en literatuur bij NRC-Handelsblad en columnist bij Trouw. Daarnaast levert hij regelmatig bijdragen aan wijsgerige, literaire en culturele tijdschriften. Volgende maand verschijnt zijn boek De geest uit de fles. Een zintuiglijke geschiedenis van het moderne denken (Lemniscaat).