Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 61

[p. 92]

Kitty, een meisjesroman door Hugo Claus in één exemplaar
Georges Wildemeersch

Hugo Claus heeft altijd van die aparte boekjes in één exemplaar gemaakt. Vaak gebeurde dat aan de hand van bestaand materiaal. Zo bewerkte hij in het begin van de jaren 1950 een reeks Franstalige beschrijvingen van schilderijen in een Parijse veilingcatalogus, Collection de feu M. de Porto-Riche: door woorden in gitzwarte inkt weg te strepen ontstond een nieuwe tekst en soms ook een daarbij aansluitende voorstelling. Maar ook het eigen werk was niet veilig voor zijn creatieve destructiedrift. Zo bewerkte hij in 1959 zijn dichtbundel Paal en Perk (1955) tot een uniek exemplaar Baal en Berk. Niet alleen zijn gedichten, maar ook de erbij horende tekeningen van Corneille, werden op baldadige wijze tot een nieuw geheel omgevormd.

Recent is nog zo'n bewerking opgedoken uit het begin van de jaren 1970. Zoals bekend had Claus in die tijd een relatie met de acht jaar jongere Nederlandse actrice Kitty Courbois. Het was voor beiden een opwindende en ingrijpende, maar ook een uitputtende en enerverende verhouding in een steeds weer hernomen jojo-beweging van aantrekking en afstoting, van alles verterende genegenheid en diepe twijfel. Dat is alvast het beeld dat naar voren komt uit de interviews die Claus en Courbois later over hun relatie hebben gegeven. Grosso modo is dit ook het beeld dat oprijst uit de teksten die de auteur over zijn relatie heeft gepubliceerd, zoals de dichtbundel Dag jij (1971) en de roman Het jaar van de kreeft (1972). Steeds weer blijkt dat de overweldigende genegenheid van de man, die zijn hele hebben en houden wil inzetten en alles uit de kast haalt om zijn liefde te behouden, niet of nauwelijks wordt gehonoreerd door de gesloten, geremde en frigide vrouw.

In 1972, wanneer de relatie voorbij is, klinkt de auteur behoorlijk bitter. In de kroniek van zijn leven, die de verhalenbundel Gebed om geweld afsluit, vermeldt hij: ‘Vergist zich twee jaar lang schromelijk in een “amour fou”.’ (p. 128) Het surrealistische beginsel van de ‘amour fou’ is ontleend aan André Bretons prozawerk L'amour fou (1937): een grote liefde moet je altijd en overal volgen, tegen alles en iedereen en tegen beter weten in.

■ Hugo Claus en Kitty Courbois.

Dat is ook wat Claus gedaan heeft en daarvan getuigt ook het onlangs boven water gekomen boekje dat op de omslag aangeduid wordt als KITTY. ROMAN door Hugo Claus. Het gebonden, oranjekleurige boekje telt 54 ongenummerde bladzijden en is ongeveer 11,50 centimeter breed en 19 centimeter lang. Op de titelpagina staat in deels zwart gedrukte, deels goudkleurig geschreven letters te lezen: KITTY een meisjesroman, door Hugo Claus in één exemplaar. Dit wordt verder toegelicht in de opdracht achter in het boek: ‘Deze roman bestaat slechts uit één exemplaar en wordt opgedragen aan de heldin van het boek op een moeilijk moment. Hugo.’ Op de binnenkant van de omslag achteraan heeft de auteur een foto van zichzelf gekleefd met als onderschrift: ‘De schrijver van deze roman is voornamelijk bekend geraakt door zijn liefde voor een “dame sans merçi” (sic)’. Het beeld van de meedogenloze vrouw, dat in de zwarte romantiek in hoog aanzien stond, is ontleend aan het gedicht van John Keats, ‘La Belle Dame sans Merci’.

Claus heeft dit beeld handig verweven met dat van de nimf Daphne uit Ovidius' Metamorfosen. Het boekje opent namelijk met een kleurenreproductie van een schilderij dat zich in de National Gallery van Londen bevindt en dat omstreeks 1470 vervaardigd werd door Antonio Pollaiuolo. Daarop staan Apollo en Daphne afgebeeld op het moment dat deze laatste, om te ontkomen aan de goddelijke gretigheid, verandert in een laurierboom. Onderaan

[p. 93]

rechts van de vrouwenfiguur heeft Claus in goudkleurige kapitalen de naam KITTY geschreven. Kitty treedt hier op als de Daphne-figuur uit Ovidius' verhaal, terwijl de auteur het trieste lot van Apollo beschoren is. De suggestie is duidelijk: zoals de maagdelijke Daphne Apollo's vurige begeerte afwijst, zo versmaadt Kitty de liefde van de auteur.

Het hele verhaal door wordt impliciet op dit antieke motief gezinspeeld. Het boekje is samengesteld uit 137 geplakte knipselstroken die alle in hetzelfde lettertype gezet zijn. De knipsels handelen over een zekere Kitty én over de liefde die een (naamloze) man voor haar koestert. Zoals Wim Maegh, Clausverzamelaar en bezitter van het kleinood, vermoedde, zijn de tekstfragmenten afkomstig uit de debuutroman van Tim Krabbé uit 1967 De werkelijke moord op Kitty Duisenberg. Claus heeft het verhaal van Krabbé naar zijn hand gezet en er die elementen uit gehaald die hem dienstig konden zijn. Daarbij heeft hij er duchtig op los geknipt: van de 186 bladzijden die de roman telt heeft hij minder dan 10 bladzijden of zo'n 380 regels behouden. Af en toe heeft hij ook iets toegevoegd, een verbindend woord, een uitroepteken, vraagtekens, cijfers, maar ook tekeningen: van bloemetjes - zoals Kitty Courbois én haar tegenhanger in Het jaar van de kreeft die bij de vleet produceerden -, van hartjes, lippen, een sigaret, een ijsje, een bromfiets, een paardenkop, een plant, enzovoort.

Niet toevallig werden al deze toevoegingen uitgevoerd in goudkleurige inkt. Die kleur verwijst nadrukkelijk naar de voorgeschiedenis van Apollo en Daphne. Zoals bekend is de obsessieve liefde van Apollo voor Daphne ontstaan nadat Apollo Eros beledigd had. Daarop besloot de god van de liefde wraak te nemen door Apollo te treffen met een gouden pijl die hevige begeerte opwekt, en Daphne met een loden pijl die alle liefdesvuur dooft. Men mag aannemen dat de gouden inkt van de schrijver ook verwijst naar de gouden, verliefd makende pijl van Eros die Apollo én hem zo pijnlijk getroffen heeft. De gouden kleur van het boekje drukt zowel zijn grote genegenheid uit als zijn hoge waardering.

In wezen heeft Claus niet zo bijster veel overgehouden van de harde kern van Krabbé's verhaal. Zijn keuze voor diens boek had ongetwijfeld alles te maken met het feit dat het over ene Kitty handelde, over liefde en over de problemen die de liefde kunnen overheersen. Bondig samengevat handelt De werkelijke moord op Kitty Duisenberg over de genegenheid van de drie broers Pafort - Anton, Friso en Wilbert - voor Kitty Duisenberg. Het dominante verhaal is dat van de oudste broer, dat start met de eerste zoen tussen de drieëntwintigjarige Anton en de bijdehante, veertienjarige Kitty. Van dit Lolita-verhaal, dat eindigt met de dood van de geliefde - enigszins verwant dus aan De hondsdagen (1952) -, heeft Claus niets overgenomen.

■ Hugo Claus, Kitty een meisjesroman. Deze roman bestaat slechts uit één exemplaar. Privécollectie Antwerpen.

Bij Krabbé loopt de relatie op de klippen nadat Anton vier jaar in de gevangenis heeft gezeten wegens betrokkenheid bij de dood van Kitty's vader. De Kitty echter die hij daarvoor heeft gekend, is ondertussen helemaal verdwenen; zij is een andere Kitty geworden, ouder, door de tijd geschonden (p. 127). Dat is ‘de werkelijke moord op Kitty’ uit de titel van de roman. Van Anton wordt gezegd: ‘Hij moest niets met een vrouw. Hij wilde geen vrouw. Een meisje, een kind!’ (p. 132). Ook bij Claus speelt het leeftijdsverschil een rol, maar

[p. 94]

het is niet meer dan een feitelijk gegeven, ontdaan van alle pedofiele trekjes. Daarop wordt gezinspeeld naar aanleiding van een terugblik van Kitty, die haar leeftijd en die van Anton vergelijkt: ‘Kitty rekende. Zij was [toen] vier, hij dus dertien.’ (p. 25) Aan dit knipselstrookje heeft Claus de rekenkundige symbolen +, -,: en x toegevoegd, alsook de breuk 33/42. De auteur heeft de werkelijkheid, waarin hij - geboren in 1929 - en Kitty Courbois - geboren in 1937 - slechts acht jaar verschillen, aangepast aan het boek en er negen jaar van gemaakt.

Ook eindigt Claus' verhaal heel anders dan de roman van Krabbé. Kitty eindigt niet met de dood van de geliefde, maar met de sentimentele wens van de auteur dat hun liefde nog lang moge duren. Aan het woord ‘EINDE’ heeft hij toegevoegd: ‘(nog lang niet)’. Claus heeft overal de idee van een definitief einde weggewerkt. Tegenover het afgesloten perspectief bij Krabbé staat hier ‘die bevreemdend zekere gedachte dat Kitty ééns van hem zou zijn’ (p. 33).

Kitty is geen traditioneel verteld, anekdotisch-realistisch verhaal, al is het evenmin gespeend van enige samenhang. De vele tientallen knipsels werden vaak ontleend aan passages die in het oorspronkelijke boek ver uiteen liggen. Soms zijn ze zelfs betrokken op uiteenlopende personages. De auteur heeft er nauwlettend op toegezien dat de fragmenten in een bepaalde configuratie en in een bepaalde volgorde werden opgenomen. Zo opent het verhaal heel typerend met de afwezigheid van de geliefde (p. 5), het gaat verder met de dwanggedachte van de man die Kitty niet van zich af kan zetten (p. 6), even verder wordt ingezoomd op de uitstraling die Kitty heeft bij grote groepen mensen (p. 13), wordt het verschijnsel verliefdheid in alle denkbare variaties opgeroepen (p. 18-19), blijkt er sprake van een periode van scheiding maar ook van weerzien (p. 40), terwijl aan het slot weer wordt aangeknoopt bij het begin en de vraag wordt gesteld: ‘Waar is Kitty?’ (p. 46).

Het hele boekje door worden tal van motieven aangesneden, zoals het alleen-zijn (p. 5, 7, 11, 14), de spiegel (p. 5, 6), Kitty als idée fixe (p. 6, 12, 13), Kitty in bed (p. 9, 11, 22), het bezitterige ‘mijn Kitty’ (p. 9, 19, 20, 39), Kitty als actrice (p. 13, 27) of zelfs de gedachte aan een huwelijk met Kitty (p. 19, 32, 39).

Een aantal zaken valt op. Zo wordt in nagenoeg elk fragment de naam Kitty minimaal één keer vermeld. Het is een monotone reeks herhalingen, die het monomane karakter van deze liefde tegelijk oproept en beklemtoont. Daarbij sluiten

[p. 95]

de vele expliciete bekentenissen van liefde en verliefdheid aan, gaande van ‘Ik zit hier van Kitty te houden...’ (p. 5), via ‘Ik wil altijd bij je blijven. Want ik hou zo van jou.’ (p. 22) tot en met ‘Ik ben verschrikkelijk verliefd op Kitty.’ (p. 29). Uit alles blijkt dat Kitty inderdaad het ‘middelpunt van zijn leven’ is (p. 40).

Maar van meet af aan is ook een tegengeluid waarneembaar. In het begin van het boek blijkt Kitty onvindbaar en al duikt ze vlug op, aan het einde is ze toch weer zoek. Hoe leuk, schattig, vrolijk en lachgraag Kitty ook heet te zijn, ze wordt al evenzeer omschreven als wezenloos, bleek, versteend, idioot en dom. De man realiseert zich dat ze nooit meer dan hooguit een ‘halve liefde’ te bieden zal hebben (p. 14), dat het ‘voorrecht’ haar te hebben ‘mogen kennen’, slechts een voorrecht was ‘zolang het duurde’ (p. 17) en dat zij in haar gedachten nooit zijn Kitty is geweest (p. 20). Al snel beseft hij ook dat hij ‘zou moeten weten dat vrouwen geen hemelse schepsels waren. Ook Kitty niet. Of: juist Kitty niet.’ (26).

De mannelijke hoofdpersoon bij Claus wordt heen en weer geslingerd tussen overgave en terughouding, tussen uitlevering en distantie. Die ambivalentie kon Claus ook gemakkelijk weergeven omdat hij zich niet hoefde te beperken tot het standpunt van bijvoorbeeld Krabbé's mannelijke hoofdpersoon. Met groot gemak schrijft Claus aan zíjn mannelijke hoofdpersoon gedachten of uitspraken toe die afkomstig zijn van of betrekking hebben op anderen dan Anton. Wat de broers Friso en Wilbert bijvoorbeeld voelen en denken, wordt bij Claus probleemloos op rekening van het mannelijke personage geschreven. Zo is de idee van het ‘voorrecht’ Kitty te hebben ‘mogen kennen’ afkomstig van de schrijver Friso (alias Paul Falkenberg). Veel heftiger zijn de gedachten en gevoelens van de jongere Wilbert, die zich door zijn beide broers verraden voelt. Wanneer hij te weten komt dat zij allebei een relatie met Kitty hebben gehad, vermoordt hij haar. Ook de geslotenheid van de naijverige, wrokkende Wilbert, die alleen nog ‘zwijgende bezoeken’ bij Kitty aflegt (p. 29) en verder ook ‘niet toegankelijk meer was’ (p. 36), wordt bij Claus aan de mannelijke hoofdpersoon toegeschreven. Overigens lijdt ook Kitty aan een verregaande vorm van geslotenheid, in wezen een fnuikend onvermogen tot overgave. Niet toevallig blijkt dat ‘haar meest centrale ik [...] verborgen’ bleef (p. 20) en dat er een ‘gedeelte’ van haar was dat ‘dicht bleef’ (p. 29). Geslotenheid en alle mogelijke varianten daarvan zijn ook schering en inslag in de roman Het jaar van de kreeft en larderen al evenzeer - getuige de interviews - de levens van Claus en Courbois.

Eén van de interessantste passages die Claus citeert, is afkomstig van de schrijver uit Krabbé's boek: ‘Voor geluk moet je je best doen, voor liefde moet je werken. Op ieder willekeurig moment is een verhouding wat je er zelf van maakt. Het hangt er maar vanaf wat je wilt en hoe hard je bereid bent ervoor te werken. Het prettige was dat Kitty en ik die overtuiging deelden.’ (p. 15) Dit laatste wordt door Claus ernstig in twijfel getrokken. Vanaf die laatste zin laat hij veertien goudkleurige vraagtekens op het blad naar beneden dwarrelen, zozeer betwijfelt hij dat Kitty het met hem eens is dat je voor een verhouding moet werken. Ook in Het jaar van de kreeft wordt de vrouwelijke hoofdpersoon Toni getekend als iemand die vindt dat iedereen van haar moet houden, dat men haar moet nemen zoals ze is, zonder dat zij haar best daarvoor moet doen (p. 137). Het belang van de geciteerde passage blijkt even verderop in Kitty (p. 17), waar Claus tot tweemaal toe een heel betekenisvolle zin - hier cursief weergegeven - heeft weggeknipt. Bij Krabbé vraagt Anton aan Kitty of zij ook dat gevoel van leegte heeft gekend: ‘“Ja”, zei Kitty, dat was omdat we niet van elkaar houden.’ (134) Die laatste verklaring heeft Claus geëlimineerd. De dialoog gaat verder: ‘Maar we waren toch verliefd, de dagen daarvoor’, zegt Anton, die op het bevestigende antwoord van Kitty vraagt: ‘Nou... hoe kan dat dan?’, waarop Kitty antwoordt: ‘Het is wat je zegt. Verliefdheid. Toen die wegzakte kwam het punt waarop we allebei hadden moeten gaan werken voor een verhouding. Omdat we niet van elkaar houden deden we dat niet.’ Ook deze laatste zin heeft Claus weggeknipt. Blijkbaar wou hij zijn Kitty haar gebrek aan liefde, als hoofdoorzaak van hun zo moeizame relatie, niet onder ogen brengen. Dat kon de auteur ook niet maken, omdat het radicaal indruiste tegen de ultieme doelstelling die hij met zijn verhaal nastreefde, namelijk zijn lastige geliefde ‘op een moeilijk ogenblik’ gunstig stemmen en verwennen met een unieke publicatie, die geheel in het teken stond van haarzelf én van zijn grote liefde. Daarom ook probeert hij op de voorlaatste bladzijde haar reactie nog even te kanaliseren. De auteur blikt er vooruit op de reactie van zijn Kitty bij het lezen van het bijna voltooide boek:

Kitty las in het boek
Het was een schoftenstreek tegenover
Kitty
dit boek
MAAR
Ze vond het
het beste boek dat ze ooit had gelezen.

Meer dan de natte droom van de verliefde schrijver was die laatste overweging niet.

Bibliografie

De nummering van de bladzijden in het ongepagineerde boekje Kitty laat ik aanvangen met de titelpagina; de tekst begint dan op de bladzijde 5 en eindigt met de handgeschreven woorden ‘EINDE (nog lang niet)’ op de bladzijde 49. De citaten uit Gebed om geweld en Het jaar van de kreeft zijn ontleend aan de eerste druk van deze werken, uitgegeven door De Bezige Bij te Amsterdam in 1972. De citaten uit De werkelijke moord op Kitty Duisenberg zijn ontleend aan de eerste en enige druk van het boek, ‘Born-Paperback 18’, gepubliceerd door Born N.V. Uitgeversmaatschappij te Assen-Amsterdam-Rotterdam in 1967.