Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 54

[p. 65]

[nummer 305]

Woord vooraf
Julien Vermeulen

Literaire steden? Alle steden zijn even literair. In principe althans. En schrijvers creëren in hun teksten elk hun eigen stad. De subjectieve vertekening door bevooroordeelde, onwetende of fantasierijke literatoren zet naïeve literaire pelgrims gemakkelijk op het verkeerde been. Wie het Lier van Timmermans op locatie hoopt terug te vinden, maakt zich uiteraard illusies. En het Londen van Virginia Woolf, het Venetië van Thomas Mann, het Den Haag van Couperus? ‘Il n'y a pas de hors-texte’, zei Derrida cryptisch. Plaatsen bestaan slechts in beelden, metaforen en taalfragmenten. Plaatsen en steden veranderen afhankelijk van de toeschouwer, van het moment, van de mentale stemming. Wat voor de ene een gezellige volksbuurt is, wordt in het proza van een ander vervormd tot een proletarische sloppenwijk of opgewaardeerd tot een labyrintsymbool voor eigen vervreemdingsgevoelens. Ook daarom is een verkenning van enkele literaire plekken boeiend en interessant. Achter de stereotypes van de eenvoudige ansichtkaart gaat telkens een complexe werkelijkheid schuil. Iedere letterkundige manifesteert zich als een soort kopiist die de sporen en beelden van vorige schrijvers schrapt en moeizaam vervangt door zijn eigen visie, smaak of parfum. Zo ontstaat de stad als palimpsest: een hertekening van overgeleverde beelden, een vervorming van overgeërfde percepties, een hercodering van oudere stukken tekst. Een nieuwe stad.

Nu Antwerpen de fakkel van World Book Capital 2004 overgedragen heeft aan Montréal zouden we een balans kunnen opmaken wat de ‘stroom van woorden’ aangericht heeft in de ‘stad van letters’. Er zijn heel wat interessante invalshoeken om dit te doen. Hoe werden teksten en stukken taal in de stad geïntegreerd? Hoe inspireerde de stad de vele verschillende literaire stemmen? Hoe werd het boek en het gedicht met vele niet-artistieke actoren van de stadsbiotoop verweven? Hoe participeerde de lezer en de nietlezer aan de vele happenings? Heeft dat megaproject de literatuur op een of andere manier gedemocratiseerd? Enzovoort.

Voor ons nummer Literaire Steden zoeken we een andere invalshoek. We nemen even afstand van de actualiteit en organiseren een bescheiden wandeling doorheen enkele Europese steden. Literair windowshoppen. In enkele substantiële artikels verkennen we de literaire plattegrond van vier steden: Praag, Nijmegen, Arles en Edinburgh. Martine de Clercq confronteert ons met het Praag van Kafka en andere fascinerende literatoren. Met Bert Vanheste gaan we op stap door Nijmegen én door het proza van Nescio. Het wordt een trage, ondervragende wandeling, steeds balancerend tussen waarneming en introspectie. In een bijdrage van Stefan van den Bossche bezoeken we het zuiderse Arles waar Marsman ons voorging. Marco Daane gidst ons doorheen Edinburgh en doet dat in de sporen van Stevenson. Deze vier medewerkers zijn niet aan hun proefstuk toe. Martine de Clercq organiseerde colloquia en stelde publicaties samen over de stad als literair thema. Bert Vanheste - uitgeweken Vlaming en academicus in Nijmegen - is auteur van leeswandelingen door Antwerpen, Brugge en Aalst. Stefan van den Bossche bracht zijn fascinatie voor de ‘geschreven Provence’ tot uiting in het boek De adem van Mistral. Marco Daane verkende Antwerpen in de voetstappen van Willem Elsschot, ervaringen die onder de titel U schijnt de stad niet goed te kennen? gepubliceerd werden.

Deze bijdragen over vier specifieke steden plaatsen we in een ontgrenzend verband. Talrijke andere Nederlandstalige auteurs hebben Europese steden bezocht, bewoond en in hun oeuvre geëvoceerd. In een selectie van kaderteksten nemen we enkele fragmenten op waarin auteurs hun visie op straten en steegjes, op pleinen en boulevards, op parken en gebouwen treffend weergeven. Uiteenlopende plaatsen, uiteenlopende auteurs. Geert Swaenepoel fungeert hierbij als gids en archivaris. De fragmenten die hij presenteert zijn meer dan toeristische smaakmakers: de stijl van de auteurs confronteert ons met het eigene van een stad en de manier waarop de auteurs hun werkelijkheid vertekenen, verraadt hun literaire stem. De spanning tussen de literaire codes die ze hanteren koppelt plaats aan taal, schept sfeer en zet een herkenbaar stuk menselijk landschap neer.

Literatuur

Bonnefous R. (e.a.), Guide Littéraire de la France, Librairie Hachette, Bibliothèque des Guides bleus, 1964.

Bodart R., Galle M., Stuiveling G., Literaire Gids van België, Nederland en Luxemburg, Librairie Hachette, Bibliothèque des Guides bleus, 1972, Nederlandse vertaling in editie A.S.L.K.

Clébert, J.-P., Les hauts-lieux de la littérature en France, Edition Bordas, 1990.

Clébert, J.-P., Les hauts-lieux de la littérature en Europe, Edition Bordas, 1991.

Demoor, M., The Fields of Flanders. Alles of bijna alles wat Engelse auteurs ooit schreven over Vlaanderen en België... en waarom, Roeselare: Globe, 2002.

Eagle D. (e.a.), The Oxford Illustrated Literary Guide to Great Britain and Ireland, Oxford - New York: Oxford University Press, 1992 (2nd Edition).

Evans, J., Classic Literary Walks, The Oxford Illustrated Press, 1990.

Littlewood, I., A Literary Companion to Paris, Penguin, 2001.

Steinz, P., Lezen op locatie. Atlas van de wereldliteratuur, Amsterdam: Prometheus - NRC Handelsblad, 2004.

[p. 66]

Nancy

Cyriel Buysse (Nevele, 1859 - Afsnee, 1932) is, met werken als Het recht van de sterkste, Het ezelken, Het leven van Rozeke van Dalen, Het gezin van Paemel, Tantes en 't Bolleken, onze bekendste naturalistische romancier. Zijn realistische en soms ironische kijk op de wereld en het leven getuigt van begrip en sympathie voor de lagere sociale klasse. Minder bekend zijn wellicht zijn reisverhalen. Buysse had zich al snel een ‘automobiel’ aangeschaft, waarmee hij onder andere reizen naar Franrijk ondernam. Hij ontpopt zich als een levendig observator en een verslaggever die niet van humor gespeend is.

Nancy is een prachtige, nobele stad. Haar Place Stanislas, haar magnifieke hekken en fonteinen, haar heerlijk park en monumentale Place de la Carrière, 't is alles van de mooiste, fijnste verhevenste aristocratie. 't Is levend Louis XV! Maar behalve haar grote, indrukwekkende schoonheid, schijnt zij ook te getuigen van een gans zelfstandig leven. Men krijgt hier helemaal niet, als in veel andere, grote, Franse steden, de indruk van provinciestad, met nabootsing van het alleen en over-alles-heersende Parijs. Neen; Nancy geeft de impressie van een gans afzonderlijke capitale. Nancy schijnt mij het levend bewijs van een mogelijke, Franse decentralisatie, iets, waarover vele Fransen nog steeds blijven wanhopen. Nancy is een schone oude stad van grijs en goud, een nobel, fijn juweel in de prachtgordel van haar groene parken. Er hangt een deftige, rijke rust over, en 't is of de bevolking zelf enigszins die stempel van voornaamheid draagt. Geen holle drukte, geen joelend lawaai hier op straat: kalmte, stemming, ernst, die bijna een ietsje zwaarmoedig aandoet, alsof de mensen daar nog meer in 't stil-glanzend verleden dan in de hedendaagse ‘struggle’ leven.

In die mooie stad, -het spreekt vanzelf-hadden wij ook een prachthotel, met al de nieuwst-moderne ‘comfort’. En mijn dames, die verwend, en wel een beetje vies zijn uitgevallen, tonen zich uiterst verrukt daarover. Zij beschouwen het hier als de eerste gelegenheid sinds ons vertrek, waar men zich eens goed en flink kan wassen, en in hun kamers zijn de waterkraantjes druk aan 't vloeien. Zij nemen een bad, en, aangezien men niet weet in welk soort van hotel men morgen zal aanlanden, nauwelijks afgedroogd, nóg een bad, als provisie voor later. 't Lijkt wel verrukkelijk. Een echt buitenkansje! Heerlijk om nu zo fris aan tafel te gaan.

[Cyriel Buysse, De vrolijke tocht, 1911. Uit: Verzameld werk, deel 6, p. 227]

Palermo

Frédéric Louis Bastet (Haarlem, 1926) was hoogleraar klassieke archeologie te Leiden en conservator aan het Rijksmuseum van Oudheden. Van hem verschenen gedichten, verhalen, romans, vijf delen Wandelingen door de antieke wereld en een biografie van Louis Couperus. Hij werd in 2005 bekroond met de P.C. Hooftprijs voor Letterkunde.

In De schele hertogin laat hij Marie-Caroline de Berry (1798-1870) aan het woord.

In deze vermakelijke ‘memoires’ van de Siciliaanse prinses schetst de auteur een levendig portret van een zeer merkwaardige vrouw.

Middenin de zomer heeft in Palermo de Heilige Rosalia haar feest. Fascinerend. De optocht alleen al. Tamboers te paard die grote trommels roffelen. Gendarmes, dragonders, muzikanten die fanfares laten horen. Op hengsten twee herauten met uitwaaierende rode mantels. Ze zwaaien banieren met de wapenschilden van de Palermitaanse senaat. Een zwarte ruiter leidt het cortège en laat telkens een klokje horen. En dan het hoogtepunt: zesendertig ossen die in paren Rosalia's triomfwagen trekken: een hoog stellage op wielen, helemaal verguld en gepavoiseerd. Je ziet allerlei allegorische figuren, engeltjes, christelijke deugden die de trompet steken, en dat alles wordt voorafgegaan door een wandelend orkest. Bovenin de piramide wankelt het beeld van de Heilige. Erg mooi zijn de mannen die de ossen begeleiden. Ze dragen blauwsatijnen gewaden met op hun kop strooien hoeden waar allerlei kleurige linten aan fladderen. Om de tien stappen staat alles stil en er weerklinkt dan de verrukkelijkste muziek. Het hele gevaarte kan elk ogenblik omvallen, iedereen staat daarop te wachten en verkneukelt zich al, maar het is nog nooit gebeurd. Mannen te paard sluiten de processie.

Daarachter dringt het volk op, uitzinnig gillend en schreeuwend. Het gaat allemaal heel langzaam. Van de Porta Felice tot aan het koninklijk paleis duurt het wel twee uur. 's Avonds rijdt iedereen die er in Palermo een rijtuig op nahoudt naar de promenade langs de zee, waar het dan lekker koel is. Uit het water wordt een vuurwerk afgestoken van heb ik jou daar. En o, al die mannen met hun bonte uniformen en de vrouwen in hun diep gedecolleteerde feestjurken! Feeëriek Bengaals vuur overstraalt dat alles als een vulkaanuitbarsting. 's Nachts vanzelfsprekend overal bal. -Ja, ik ben in die dagen op mijn manier diepgelovig en ik lach erbij.

Ook in de oude binnenstad merk je weinig van de hitte. Overal spuiten fonteinen, Palermo is rijk aan water, dat van de bergen komt. Veel huizen hebben zelfs hun eigen kraan (kom daar in Parijs eens om). Ik heb op Sicilië een onvergetelijke jeugd gehad. Al werd het in de zomer met gemak dertig graden in de schaduw, in ons paleis bleef het dan koel.

[Frédéric Bastet, De schele hertogin, p. 16]