Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 48

[p. 266]

Marc Dubois
Leven en dood
Tussen stad en landschap

De wijze waarop de mens omgaat met de overledenen is een glasheldere spiegel van de maatschappelijke ontwikkelingen en de visie op leven en dood.

De Weense architect Adolf Loos (1870-1933) neemt met zijn geschriften een centrale positie in binnen het architectonisch denken van de 20ste eeuw. De impact van zijn essay ‘Ornament und Verbrechen’ uit 1908 is groot geweest. Zijn duidelijk onderscheid tussen de rol van de kunst en de architectuur wordt tot op heden in vele discussies beklemtoond. Voor Loos zijn er maar twee vormen van de architectuur die tot de kunst te rekenen zijn: ‘das Denkmal’ en ‘das Grabmal’. Een monument en een graftombe maakt de mens niet vanuit functionele bruikbaarheidsmotieven, zij dienen enkel om het geheugen en het verleden vast te houden. Al de rest wat de mens optrekt, behoort volgens Loos tot de wereld van het bouwen.

De wijze waarop de mens omgaat met de overledenen is een glasheldere spiegel van de maatschappelijke ontwikkelingen en de visie op leven en dood. De permanente spanning in de verhouding tussen natuur en stad kan men ook aantreffen op de plaatsen waar de mens zijn overledenen begraaft. Een van de indrukwekkendste kerkhoven waar het idee van de ‘dodenstad’ tot uiting komt bevindt zich in Buenos Aires. In deze meest Europese stad van Zuid-Amerika heeft de monumentale begraafplaats ‘La Recoleta’ de structuur van een stad, een configuratie van straten, lanen en pleinen. Door de grote concentratie van bebouwing en de geringe aanwezigheid van groen wordt een directe binding gemaakt met de stad van de levenden. Familiegraven zien er uit als grote stedelijke woningen.

In de meeste Europese steden werd gekozen voor een landschapsbenadering, een groot park met vaak kronkelende paden waarin individuele graven zijn ingeplant. Een aantal van deze grote stedelijke begraafplaatsen fungeren zelfs als toeristische bezienswaardigheden zoals ‘Père Lachaise’ in Parijs of het ‘Cimiterio Monumentale’ in Milaan en Genua. In deze oases van stilte komt men vooral onder de indruk van de drang van de 19de-eeuwse burger om zijn verworven maatschappelijke

Begraafplaats La Recoleta te Buenos Aires.
[Foto: Marc Dubois]

status in steen vast te houden. Ook bij ons zijn er een aantal mooie sites zoals de Westerbegraafplaats en Campo Santo in Gent, Schoonselhof in Antwerpen en de Brusselse kerkhoven van Laken, Ukkel en Elsene. Een boeiend aspect is ongetwijfeld de directe band tussen de aangewende architectuurstijlen in de stad en die van de grafmonumenten. Op dit gebied valt nog heel wat onderzoek te gebeuren. Maar al te vaak kijkt men in de eerste plaats naar de belangrijkheid van de persoon die er is begraven en niet naar de artistieke en sculpturale kwaliteiten van de grafarchitectuur. Bij het bestuderen van ons funerair patrimonium kan men de verschillende stijl in acht nemen, maar men kan de graven ook benaderen vanuit typologische categorieën. Stijlkenmerken hebben ook een directe binding met de levensbeschouwing van de overledenen. In de 19de-eeuwse maçonnieke graven zijn niet enkel de vrijmetselaarssymbolen aanwezig, men kiest bij voorkeur voor Egyptische stijlkenmerken. Bij de katholieken heeft men andere symbolen en heeft de stijlkeuze een directe binding met de geloofsovertuiging. Onze begraafplaatsen zijn dan ook verhelderend voor de 19de-eeuwse neogotiek in Vlaanderen. De befaamde architect Victor Horta ontwierp een aantal graftomben met een art nouveau-stijl, een vormentaal die maar sporadisch te vinden is op onze kerkhoven. Een mooi voorbeeld hiervan is het graf voor de familie Carpentier uit 1895 op het kerkhof van Ronse. Een identiek exemplaar

Art Nouveau graf van de familie Huybrechts-Coppejans. Victor Horta, 1895. Campo Santo Gent.
[Foto: Marc Dubois]

van dit graf staat op het Campo Santo in Gent. De elegante lijnvoering die Horta wist te bereiken in zijn woningen en meubelen komt hier ook tot uiting in zijn funeraire sculpturen. Ook tijdens het Interbellum ziet men duidelijk parallellen tussen de stijlkeuze in de stad en op de begraafplaatsen. Een uitgesproken voorkeur voor een asymmetrische opbouw, waarbij de invloed van de Nederlandse architect W.M. Dudok vrij groot is geweest, is kenmerkend voor vele graven uit de jaren dertig. Het verzet tegen de symmetrische opbouw van de klassieke bouwkunst resulteert in een nieuwe dynamische compositie. Ook modernistische architecten als Gaston Eysselinck en Léon Stynen maakten mooie grafzerken. Veel grote architecten met wereldfaam hebben in de loop van hun loopbaan opdrachten ontvangen zoals bijvoorbeeld Alvar Aalto, Gunnar Asplund, Carlo

[p. 267]

Scarpa, Charles Rennie Mackintosh en Giuseppe Terragni. Jozef Hoffmann, architect van het Palais Stoclet in Brussel, ontwierp het statisch graf van Gustav Mahler. Het graf voor de componist Luigi Nono in Venetië is een ontwerp van de Japanner Arata Isozaki. Toen in 1957 de vrouw van Le Corbusier stierf ontwierp hij een zeer bescheiden graf op de begraafplaats in Roquebrune. Ook vandaag de dag ontwerpen architecten in Vlaanderen graven. Voor zijn overleden vader maakte Wim Cuyvers

San Cataldo kerkhof Modena (Italie).
Aldo Rossi.
Ontwerp 1971.
Perspectieftekening.

een uiterst sober ontwerp bestaande uit twee blokken Franse witsteen met daartussen een verticale glasplaat. Voor dit bescheiden werk kreeg Cuyvers in 1995 een vermelding in de Architectuurprijs van de Provincie Limburg.

Kerkhoven van Aldo Rossi en Carlo Scarpa

Wie de geschiedenis van de moderne architectuur doorneemt, zal constateren dat er maar weinig begraafplaatsen een plaats kregen als referentiepunt. Er zijn een paar uitzonderingen, zoals het Woodland kerkhof in Stockholm van Asplund en Lewerentz, het kerkhof in Lubliana van Jozef Plečnik, het kerkhof Igualada in Barcelona van Eric Miralles & Carme Pinós, de begraafplaats van de familie Brion in San Vito di Altivole van Carlo Scarpa en het groot kerkhof in Modena van Aldo Rossi. Alhoewel beide laatstgenoemde Italiaanse kerkhoven, zowel qua benadering als qua schaal erg verschillend zijn, vormen zij hoogtepunten in het zoeken naar een zingeving van het grafmonument.

Geen enkele architect in de 20ste eeuw heeft het thema van leven en dood zo pertinent een plaats weten te geven in een oeuvre als Aldo Rossi (1931-1997). In 1971 wint Rossi (i.s.m. Gianni Braghieri) de wedstrijd voor de uitbreiding van het 19de-eeuws San Cataldo kerkhof van Modena. De titel van zijn inzending was ‘L'azzurro del cielo’, het blauw van de hemel. In zijn toelichting schrijft Rossi: ‘Het kerkhof als gebouw, is het huis van de doden. In oorsprong is er geen onderscheid tussen de typologie van het huis en van het graf. De typologie van het graf en van de begraafplaatsen valt samen met de typologie van het huis, rechte gangen, centrale ruimte, aarde en steen. Alleen in de oudste vormen van de grotten betekende de cultus van de doden de cultus van de niet-levenden. De dood drukte een staat van overgang uit tussen twee condities waarvan de grenzen niet waren afgelijnd. Maar de Etruskische urnen in de vorm van een huis, en het Graf van de bakker, geven voor altijd uitdrukking aan de relatie tussen het verlaten huis en het neergelegde werk. Van

San Cataldo kerkhof Modena (Italie).
Aldo Rossi.
Het beeld van het verlaten huis.
[Foto: Marc Dubois]

dan af is de verwijzing naar de begraafplaats een verwijzing naar de architectuur van de begraafplaats, van het huis, van de stad’. Voor Rossi is de architectuur van het kerkhof er niet om de doden in een idyllisch

Fanuhegraf Molteni te Guissano / 1981.
Aldo Rossi.
[Foto: Marc Dubois]

natuurpark te laten verdwijnen, maar om ze als realiteit aanwezig te stellen.

De centrale as van het kerkhof van Modena is net een wervelkolom van een skeletstructuur. De grafnissen in het midden, die de vorm van een driehoek hebben en geleidelijk aan hoger worden, zijn als ribben. Op het uiteinde van de aslijn bevinden zich een kubus en een kegelvorm. De rode kubus heeft de structuur van een huis zonder dak en verdiepingen. In dit huis van de doden hebben de raamopeningen geen vensters, het is het beeld van het onvoltooide en het verlaten huis. Hiermee legt Rossi een duidelijke relatie met de dood. De kegelvorm is als een grote fabrieksschoorsteen. Hiermee legt Rossi niet enkel een visuele band met het industrieel karakter van de periferie, hij roept ook het beeld op van het leven dat in rook opgaat. Anderzijds is het ontwerp ook schatplichtig aan de 18de-eeuwse architectuurontwerpen van Boullée. Gezien de omvang van dit project werd de realisatie in vele fasen uitgevoerd en is zij na meer dan twintig jaar nog steeds niet afgewerkt.

In 1981 ontwierp Aldo Rossi een graf voor de familie Molteni in Guissano. Het bouwvolume in rode baksteen sluit aan bij de traditionele typologie van de familiekapellen. De kroonlijst is onderbroken en symboliseert de breuk. De grafkapel heeft onderaan een crypte die daglicht krijgt via een opening in de vloer. Het dak bezit een

Familiegraf Molteni te Guissano / 1981. Aldo Rossi. Tekening interieur met de maquette Porta der Borsari

[p. 268]

fijne metalen structuur en is volledig beglaasd. In het interieur bevindt zich geen altaar of sculptuur, wel een maquette in hout van de Romeinse ‘Porta dei Borsari’ van Verona uit de 1ste eeuw na Chr. Het prachtig schaalmodel werd gemaakt door de vaklieden van het wereldbefaamd meubelbedrijf Molteni. De keuze van Rossi voor de stadspoort van Verona is fascinerend.

Familiegraf Brion te San Vito Altivole (Treviso) 1969-1978. Carlo Scarpa. [Foto's: Marc Dubois]

Hiermee legt hij niet enkel een band met een cruciaal ogenblik in de Romeinse architectuur, maar verbindt het proces van de architectuur met de dimensie tijd, leven en dood. De verbouwing van de bestaande stadspoort uit de 1ste eeuw voor Chr., die haar functie en betekenis had verloren, betekende een breuk met de classicistische Romeinse architectuur. De oude vestingarchitectuur werd gemaskerd met een decor dat meer leek op een paleis met drie bouwlagen. Uit protest tegen het volmaakte werd gekozen voor het onvolmaakte waardoor het spanningsmoment van het ‘infinito’ ontstaat. De klassieke opbouw wordt versluierd en verdoezeld. De aanpassing van deze stadspoort lijkt op een zinloze onderneming, terwijl uit het verder verloop van de geschiedenis blijkt dat deze aanpassing van cruciaal belang is geweest voor ontwikkeling van de architectuur van de 16de en 17de eeuw in Italië.

Het kerkhof in San Vito voor de familie Brion is een totaal ander verhaal. Carlo Scarpa (1906-1978) kreeg de opdracht van een rijke industrieel om in zijn geboortedorp, gelegen in de streek van de Veneto, een familiegraf te ontwerpen. Scarpa maakt van deze unieke gelegenheid gebruik om één van de meest poëtische begraafplaatsen te creëren. Het project bestaat uit een vergroting van het bestaande kerkhof met 2.200 cm² en dit in een L-vorm. Een schuin oplopende betonnen muur begrenst de uitbreiding en is als het ware een uitnodiging voor de vegetatie om het gebouwde in te palmen. Er zijn twee toegangen tot het Brionkerkhof. Op de centrale as van het bestaande kerkhof staat een volume dat aansluit bij de typologie van de familiekapellen. De trapsgewijze profilering van het beton is een oplossing die in het gehele project wordt herhaald. Het eerste wat men ziet zijn de twee in elkaar vattende ringen, symbool van de echtelijke liefde en trouw. Aan het ene uiteinde van de L-vorm staat een meditatiepaviljoen in het water; een rustplaats voor de geest. Aan de andere kant is er een kapel die ook bereikbaar is via een tweede toegang langs de straatzijde. Deze kapel wordt ook gebruikt voor de laatste plechtigheden van de kleine begraafplaats. In het interieur brengt Scarpa zowel een interpretatie van de barokkoepel als de invloeden vanuit Japan. De sarcofagen van de Brion staan in het midden van de L-vorm en hellen naar elkaar toe als een permanente intieme begroeting. Een betonnen boog overspant de twee graven, het is een ‘arcosolium’, een begrip uit het vroege christendom. De onderzijde is bezet met Venetiaanse mozaïeken, terwijl aan de bovenzijde de vegetatie de kans krijgt de brug te begroeien. Scarpa wilde een tuin maken voor de levenden, een onvergetelijke plek waar het aangenaam is om te vertoeven. Het is net een compacte Venetiaanse tuin met aspecten van een islamitisch paradijs. De symbolische betekenis van het water, bron van het leven, staat zowel in relatie tot het water in zijn geboortestad Venetië als de wonderlijke aanwending van het water in de Alhambra van Granada. Het Brionkerkhof is een werk met een complexe gelaagdheid, een creatie van Scarpa waar de architectuur de dimensie krijgt van verstilde poëzie. Dat hij zich liet begraven in zijn meesterwerk lag bijna voor de hand. Juist in de binnenste hoek van de L-vorm, behorend tot de bestaande begraafplaats, vond hij een eeuwige rustplaats. Het is een tuin voor de levenden en de doden.

In het ontwerp van Scarpa staat het thema van de tuin centraal en niet het landschap. Recente voorbeelden waarbij een ontwerper zoekt naar een directe binding met de topografische kenmerken van het landschap komen niet zo vaak voor. Een sterk ontwerp in deze richting is het niet uitgevoerd ontwerp uit het begin van de jaren tachtig van de Italiaanse beeldhouwer Arnaldo Pomodoro voor de uitbreiding van het kerkhof van Urbino. Zoals in zijn plastisch werk kiest hij voor uitsnijdingen van het oppervlak, in Urbino voor het uitgraven van een gedeelte van de heuvel.

Nieuw kerkhof van Kortrijk

In de meeste Vlaamse gemeenten lag de begraafplaats rond de kerk. De directe bindingen tussen levenden en overledenen was groot en intens. Een acuut tekort aan grond en zorg voor de volksgezondheid (edict van keizer Jozef II uit 1784) resulteerden in de verplaatsing van de begraafplaatsen naar de periferie en dit liefst zo ver mogelijk. Kerkhoven kregen een geïsoleerde positie die te vergelijken valt met de middeleeuwse pesthuizen. De plaats voor onze doden ligt ver van de wereld van de levenden. Enige reflectie hoe men deze kerkhoven landschappelijk kon inpassen bleef compleet afwezig.

Het nieuwe kerkhof van Kortrijk is vanuit dit perspectief een grensverleggend ontwerp voor Vlaanderen. In 1990 organiseerde het stadsbestuur een stedenbouwkundige wedstrijd voor het gebied Hoog Kortrijk, het gebied gelegen ten zuiden van de autosnelweg waar de universiteitscampus en De Hallen zich bevinden. De Italiaan Bernardo Secchi kreeg de eerste prijs, omdat zijn benadering nauwgezet rekening hield met de topografische kenmerken van

[p. 269]

Nieuw kerkhof Kortrijk. Bernardo Secchi & Paola Viganó. [Foto: Jef Byttebier - het pakt!]

de site. Hij kreeg vervolgens de opdracht voor de heraanleg van de Grote Markt en het nieuwe kerkhof, twee projecten die hij uitwerkte i.s.m. Paola Viganó. Voor de werfopvolging werd een beroep gedaan op architect Cnockaert en tuinarchitect Robyn.

De optie om een landschapsbegraafplaats in te planten op Hoog Kortrijk gaf Secchi de mogelijkheid te illustreren hoe een architect kan omgaan met een landschap. De zachte glooiing van het landschap is het uitgangspunt; elf plateaus delen het lange terrein op. Hij wil de topografie aanwenden om zo sereen mogelijk een ontwerp te laten integreren. De betonnen wanden versterken het landschap en geleiden de mens. De ceremonieruimte is ingebed in het terrein en is vanaf de straat nauwelijks zichtbaar. Bij de aanleg werden de kelders geplaatst met daarboven een dunne laag grond. Interessant is het voorstel voor de ‘grafstenen’. Het enige richtinggevend element is het grondvlak van 60 bij 60 cm. De hoogte en de keuze van het materiaal zijn vrij te bepalen. Bij het ontwikkelen van dit idee heeft Secchi zeker het monument voor de gesneuvelden op het groot kerkhof van Milaan voor ogen gehad, een open kubusvormige structuur ontworpen door BBPR in 1946. Op een intelligente wijze weet Secchi een bindend element, dat een zekere ordening zal opleveren, te combineren met de mogelijkheid een persoonlijk accent aan te brengen. Tevens ontwierp Secchi stenen zuilen die zullen fungeren als columbarium. De eenvoud ervan steekt schril af met de vele columbaria die men kan vinden in de catalogi van de betonfabrikanten.

Ook de kunstintegratie sluit perfect aan bij de visie van Secchi. Het ontwerp van de beeldhouwer Paul Van Rafelghem is een massieve steen die uit de licht hellende bodem komt en eindigt als een lage tafel. Hierop wordt het grondplan van de begraafplaats aangebracht. Het is het samenbrengen van de symboliek van de stenen tafel met de functie van een zitobject, het markeren van een plek van rust om in alle stilte te kunnen verpozen.

Sinds de aanleg van de Duitse militaire begraafplaatsen in de jaren vijftig heeft men in Vlaanderen nauwelijks nagedacht hoe de begraafplaatsen in het landschap kunnen worden ingepast. Het uitbreiden van kerkhoven was een opdracht voor landmeters en technische diensten van steden en gemeenten. Secchi neemt opnieuw de draad op die wij aantreffen in de schitterende sites van Vladslo, Langemark en/of Hooglede. Het is een zoeken naar een sfeer van sereniteit waarbij het landschap en de natuur een fundamentele rol vervullen. De tijd van imposante, pronkerige graven die de maatschappelijke positie van het individu of de familie voor eeuwig moesten verstenen, is reeds lang voorbij. Dit indrukwekkend patrimonium is een glasheldere spiegel van de ambities van de voorbije generaties. Het is de taak van de gemeenschap om de boeiendste voorbeelden van deze grafsites en tomben te behouden. Anderzijds zijn initiatieven zoals in Kortrijk van groot belang om de gewijzigde relatie in de ervaring tussen leven en dood ruimtelijk tot uitdrukking te brengen.

Selectieve bibliografie

A. Capiteyn, J. Decavele, In steen en brons van leven en dood (Inventaris der begraafplaatsen van de stad Gent), Gent, 1981.

M. Dubois, Grafarchitectuur in het Gentse, Gent, 1983 (catalogus tentoonstelling T.R.A I.).

G. Geyssot, Fragments of a Funerary Discourse Architecture as a Work of Mourning, in Lotus (I), nr. 38, 1983

M. Gili, La última casa / The Last House, Barcelona, 1999.

P.R. Nyssen, L. Van Santvoort, J. Vandenbreeden, F Dierkens-Aubry, M. Dubois, F. Tas, Op leven en dood. het grafmonument, Antwerpen, 1987 (catalogus tentoonstelling ICC).

Ch. Vanthillo, A Huysmans, A. Capiteyn, Kunst na het leven: grafmonumenten van de middeleeuwen tot in de 19de eeuw, in: Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen, nr. 3, 1983.

Tijdschrift Epitaaf van de Vereniging voor Funeraire Archeologie, Brussel.

L'architecture et la mort, tijdschrift Monuments Historiques (Paris), nr. 124, 1982-1983.