Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 41

[p. 347]

Volkskundemusea
Bedenkingen over het verzamelbeleid
Willy Dezutter

Een Museum voor Volkskunde is geen depot voor afgedankte voorwerpen. Welk museum in Vlaanderen beschikt er over een goed beveiligde loods, voorzien van verlichting, verwarming en leidingwater waar een magazijnier instaat voor het onderhoud van de voorwerpen? Het is daar waar het echte museumwerk zich afspeelt, het tonen van mooie voorwerpen in vitrinekasten is slechts show. Veel materiaal in stapelruimtes en museumreserves is tengevolge van houtwormaantasting en corrosie dermate aangetast dat het in menig geval twijfelachtig is of deze voorwerpen en machines ooit nog in aanmerking komen voor permanente expositie. Wanneer men de inboedel verwerft van een bepaald ambachtelijk atelier zou men dat binnen de vijf jaar moeten kunnen exposeren ofwel schiet er na tien à vijftien jaar en meer alleen nog een puinhoop over. Het gebrek aan een permanente en goed geoutilleerde stapelplaats en het gebrek aan onderhoudspersoneel brengt voor de meeste musea met zich mee dat het alleen nog mogelijk zal zijn om kleinschalige ensembles te verwerven die in goede staat van onderhoud verkeren. Met betrekking tot de verwervingsformules: schenking, bruikleen, aankoop dient men altijd van het standpunt te vertrekken: alles of niets. Dat wil zeggen, liever betalen voor het geheel dan de kruimels cadeau te krijgen.

Rekening houdend met de exploitatiekosten voor de eeuwigdurende bewaring kan men zich afvragen of dit beleid niet dient herzien te worden.

Stofzuiger ca. 1900 (verzameling Stedelijk Museum voor Volkskunde, Brugge - Foto M. Platteeuw, Brugge - Copyright Stedelijk Museum voor Volkskunde, Brugge). Wat is de museale toekomst van de moderne generatie stofzuigers?

Men kan zich namelijk afvragen wanneer iemand zo graag heeft dat het oude atelier van vader of grootvader bewaard blijft in het museum, of men de inboedel dan niet zou moeten schenken in plaats van te verkopen. Wanneer de schenking aanvaard wordt, neemt de overheid altijd nog de verplichting op zich om het ten eeuwigen dage te bewaren en te onderhouden. Deze last staat op den duur niet meer in verhouding tot de werkelijke waarde van de voorwerpen. In het museum worden ze dan ook getoond omwille van hun documentaire waarde, maar rekening houdend met de exploitatiekosten zijn alle verhoudingen zoek. In feite zouden schenkers moeten blij zijn dat het museum hun voorwerpen wil bewaren. Een zekere terughoudendheid bij de aanvaarding van schenkingen is eveneens geboden, want achteraf blijkt het dikwijls een vergiftigd geschenk te zijn. Er zou dan ook dringend een mentaliteitswijziging moeten plaatsvinden bij onze bevolking zoals in de Verenigde Staten waar men uitsluitend de beste stukken aan het museum schenkt. In de U.S.A. bestaat er trouwens een zeer gunstige regeling op de belastingaftrek bij de schenking van kunstwerken. Bij ons schenkt men alleen die voorwerpen aan het museum die thuis in de weg staan, niet mooi genoeg zijn om op de schouw te zetten en waarvan men het zonde vindt om ze in de vuilnisbak te werpen. Deze voorwerpen, ongereinigd en dikwijls incompleet, komt men niet naar het museum brengen, neen, men vraagt om ze te willen komen afhalen.

[p. 348]

Kritisch verzamelen

In Nederland pleit men voor een terughoudend verzamelbeleid omdat de depots overal vol zijn. De discussie over de uitdunning en afstoting van collecties is er reeds een tijd aan de gang¹.

Sinds het Deltaplan voor Cultuurbehoud onderscheidt men in Nederland vier categorieën in de zogezegde Collectie Nederland.

-	Categorie A omvat objecten die de hoogste status bezitten omdat ze uniek zijn: holotypen of prototypen.
-	Categorie B omvat objecten die van belang zijn wegens hun presentatiewaarde of attractiewaarde. Ook objecten met een belangrijke documentatiewaarde vallen onder deze categorie.
-	Categorie C, deze objecten voldoen niet aan de criteria van A en B maar zijn toch belangrijk voor de collectie omdat ze die aanvullen of ondersteunen.
-	Categorie D betreft de restanten, d.w.z. objecten die eigenlijk nooit in de collectie terecht hadden behoren te komen. Deze grote categorieën zijn makkelijker toepasbaar op kunstcollecties dan op volkskundige verzamelingen. Daarom geven wij hieronder een aantal criteria die wijzelf hanteren voor het verzamelbeleid van het Stedelijk Museum voor Volkskunde van Brugge.
-	Er wordt geen landbouwgereedschap meer verzameld. Het Provinciaal Museum van het Bulskampveld te Beernem (geopend in 1982) legt zich daar speciaal op toe. Ons museum legt zich toe op de stedelijke volkscultuur en laat de bestudering van het agrarische leven in het verleden over aan specifieke landbouwmusea. Dit is dus reeds een zeer belangrijke beperking naar thema of onderwerp.
-	Op het vlak van oude ambachten, machines en werktuigen beperken wij ons tot het grondgebied van Brugge (119.000 inwoners) en op voorwaarde dat deze ateliers in Brugge in bedrijf geweest zijn. Dat is een belangrijke geografische beperking.
-	Deze materialen dienen in een goede staat van bewaring te verkeren (geen verroest oud ijzer). Hier betreft het dus een belangrijke kwalitatieve norm.
-	De ensembles dienen kleinschalig te zijn, d.w.z. in aanmerking komen voor eventuele tentoonstelling in het museum.
-	Inzake industriële archeologie moet zoveel mogelijk bewaring in situ nagestreefd worden.

Uit deze vijf punten moge blijken dat er een duidelijk afgelijnd verzamelbeleid wordt nagestreefd. Wanneer er in Brugge een stopzetting plaats vond van een oude ambachtelijke werkplaats o.a. schoenmakerij, apotheek, suikerbakkerij, hoedenmakerij, kuiperij² werd steeds overgegaan tot de aankoop van de volledige inboedel teneinde een waarheidsgetrouwe reconstructie te kunnen maken. Hieraan ligt een zienswijze ten grondslag die men wetenschappelijk zou kunnen noemen en zuiver museaal. In tegenstelling daarmee staat de zienswijze van de antiquair die, uitsluitend om commerciële redenen, de mooiste stukken opkoopt.

1 P. van Mensch, Negatief verzamelen: Hoe onaantastbaar zijn museumcollecties? In: Museumvisie, 1987, 2, p. 41-45. J.L. Locher, Afstoting als noodzaak. In: Kunst en Museumjournaal, 1989, 1, p. 1-11. A. van Grevenstein, Museumethiek en het vervreemden van museumvoorwerpen. In: Museumvisie, 1990, 1, p. 12-13. M. Kirby Talley jr., Collectiebeheer en het Citizen Kane-syndroom. In: Museumvisie, 1992, 2, p. 45-49.

2 W.P. Dezutter, Stedelijk Museum voor Volkskunde. Beknopte gidsen van de musea van Brugge 1, Brugge, 1992.

Het eigentijds verzamelen

Als je de wereld van vandaag wilt documenteren, moet je het nu doen. Dit is de stelling die in de Zweedse museumwereld sinds 1974 ontwikkeld werd en in 1977 de aanleiding vormde tot de oprichting van SAMDOK, de afkorting van ‘Samtidsdokumentation’: het onderzoek naar en selectie en registratie van eigentijdse voorwerpen. De theorie en principes van Samdok vindt men uiteengezet in de publicaties Today for Tomorrow³ en Spread the responsability for museum documentation⁴. In Nederland werd in 1981 de Werkgroep Verzamelbeleid Eigentijdse Objecten opgericht⁵. De centrale vraag in het hele debat draait rond het feit of men eerst vijftig jaar dient te wachten alvorens een voorwerp of een groep voorwerpen op te nemen in de museumcollecties. In Vlaanderen werd aan dit onderwerp aandacht geschonken tijdens een colloquium op 22 mei 1985 georganiseerd door de Vlaamse Museumvereniging en de Koninklijke Belgische Commissie voor

Wasmachine ca. 1920. (verzameling Stedelijk Museum voor Volkskunde, Brugge - Foto M. Platteeuw, Brugge - Copyright Stedelijk Museum voor Volkskunde, Brugge).

3 Today for tomorrow. Museum documentation of contemporary society in Sweden by acquisition of objects. Edited by Göran Rosander. Published by the SAMDOK Council, Stockholm, 1980.

4 B. Nyström en G. Cedrenius, Spread the Responsability for Museum Documentation at Swedish museums of cultural history. Stockholm, 1982.

5 Vgl. het eindrapport van Michiel van der Mast, De verbeelding van het heden (1985).

[p. 349]

Volkskunde⁶. Voor het actief documenteren van de eigen tijd kunnen de selectie-criteria getoetst worden aan zes hoedanigheden⁷.

-	Het frequentie-criterium (frequency criterion, critère de fréquence): de mate waarin een voorwerp als courant of gewoon kan beschouwd worden. Het gewone, niet het eigenaardige telt.
-	Het waardeschaal-criterium (step-ladder criterion, le critère de l'échelle): geen eendagsvliegen maar innovaties die zich een langere tijd handhaven.
-	De representativiteit (the representativity criterion, le critère de représentativité): voorwerpen die op zichzelf een idee symboliseren, bepaalde waarden of gedachten vertegenwoordigen. (Bijv. de T.V., juke-box, jeanskleding, de anticonceptiepil)
-	De plaatsgebondenheid (the domain criterion, le critère de domaine): voorwerpen uit de onmiddellijke huisomgeving zoals persoonlijke kledij, keukengerei. Dingen die meer individueel dan algemeen gebonden zijn.
-	De aantrekkingskracht (the appeal criterion, le critère d'attirance): voorwerpen geassocieerd met bepaalde personen (affectief, ritueel, fetisch).
-	Vormcriterium (form criterion, critère de forme): de vorm van het voorwerp, kleur, speciale versiering of variatie.

De eerste drie criteria worden het belangrijkst geacht. Hoewel voor precisering vatbaar geeft dit schema toch een eerste aanzet tot normalisatie. Het spreekt voor zichzelf dat het geen zin heeft om zomaar lukraak een aantal voorwerpen te gaan verzamelen en vervolgens op te bergen. Aan het selecteren gaat het documenteren vooraf: beschrijven, opmeten, fotograferen, interviews, observatie, bandopnames, eventueel videofilms. Kortom, de algemene socio-culturele context dient maximaal gesitueerd te worden. Pas dan zal het driedimensionale voorwerp een historische Sachzeuge worden. Het voorwerp wordt dan informatiedrager van een bepaalde maatschappelijke context. Naast de musea hebben ook de bedrijfsarchieven en de bibliotheken een taak te vervullen, door o.a. het beeldmateriaal te verzamelen. Technische beschrijvingen, instructieboekjes, handelscatalogi en dergelijke bevatten natuurlijk een vloed aan gegevens maar toch blijven wij benadrukken dat ook het voorwerp als objet témoin zijn plaats verdient in onze museuminstellingen. Ook particuliere verzamelaars kunnen zich toeleggen op het verzamelen van de eerste en tweede generaties plastics zoals dat destijds gebeurd is voor de voorwerpen en toestellen in bakeliet. Waar is in onze volkskundemusea de eerste plastic slakom te zien?

Wij staan op de drempel van de 21ste eeuw maar over de periode 1950-1990 werd omzeggens niets of zeer weinig verzameld. Hoe zullen we deze periode museaal gestalte geven? Het is zonneklaar dat één conservator, die dient in te staan voor het dagelijks beheer van zijn museum, zo'n taak alleen niet aan kan. Er is dringend behoefte aan documentalisten om dit veldwerk te verrichten. Bij het collectiemanagement nieuwe stijl zal ook de invoering van een geautomatiseerd informatiesysteem noodzakelijk worden⁸.

6 De verslagen van W.P. Dezutter, M. Laenen en L. Daenens verschenen in Museumleven, 12, 1984-1985, p. 138-147.

7 Wij geven hier een vertaling in het Nederlands. Voor alle duidelijkheid vermelden we tussen haakjes de Engelse en de Franse term zoals die gebruikt werd in publikaties van Gunilla Cedrenius, secretaris van SAMDOK.
Vgl. C. Cedrenius, La création de collections contemporaines significatives. In: Actes de la 13ème Conférence générale et la 14ème Assemblée générale du Conseil international des musées. ICOM, Parijs, 1984, p. 35-41. Idem, in: Collecting today for tomorrow. Symposium ICOFOM, Leiden, 1984, p. 41-47.

8 J.P. van de Voort, Collectie-automatisering in musea. In: Museumleven, 16, 1989-1990, p. 60-65.