Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 41

[p. 157]

Devotieprenten tussen reformatie en contrareformatie
Ludo Vandamme

In de talrijke chronologische overzichten die aan devotieprenten werden gewijd, valt het op dat voor de 16de eeuw weinig relevante gegevens bekend zijn. Terecht wordt dan verwezen naar de opkomst en doorbraak van de reformatie in Europa die zeker ook de Nederlanden niet onberoerd liet. Binnen de reformatie werd immers de ‘prent’ of het beeld verdrongen door het woord, en was aan het woord ‘devotie’ lange tijd een pejoratieve bijklank verbonden. Dat de devotieprent zich in deze periode niet kon doorzetten, ligt dan eigenlijk ook een beetje voor de hand.

De produktie, verspreiding en het gebruik van devotieprenten roept immers een stabiel kerkbeeld en geloofsleven op: geloofspraktijk en verdieping worden ondersteund door iconografische hulpmiddelen; de geloofspunten die in andere kerken ter discussie worden gesteld krijgen hierbij meer dan behoorlijke aandacht. Dit gaat zeker op voor de katholieke reformatie in de 17de-eeuwse Zuidelijke Nederlanden: een triomferende kerk die haar kerkvolk ‘disciplineert’ en met woord en beeld op (de goede) weg helpt.

Tijdens de 16de eeuw was er helemaal geen sprake van een stabiel geloofsleven en een kerkorganisatie vol zelfvertrouwen. Geloven in de 16de eeuw hield daarentegen tal van keuzes en onzekerheden in. Naast de traditionele kerk werden er andere wegen naar het eeuwig heil aangeboden en sommige randgroepen met zeer concrete eschatologische verwachtingen plaatsten zich zelfs buiten de maatschappij. De overgangen waren onduidelijk, wellicht nog meer voor de tijdgenoot dan voor ons die het religieuze veld van op een zekere afstand kunnen overschouwen.

Het verdiepen van het geloofsleven ruimde plaats voor strijd en polemiek: het aantonen van het eigen gelijk en van het ongelijk van de ‘andere’. Ook hier bleken iconografische hulpmiddelen dienstbaar, maar van een andere orde dan de devotieprenten van de 17de eeuw. Binnen de reformatie werd daarenboven de voorrang van het ‘woord’ onderstreept.

De produktie en het gebruik van devotieprenten bleef ook tijdens de 16e eeuw in bepaalde religieuze instellingen gehandhaafd. Bekend is bijvoorbeeld de activiteit van enkele

Titelpagina van het boekje ‘Papekost, opgedist in Geuse schotelen’, uitgegeven te Leiden 1720, 8^o.
Gent, Bibliotheek Rijksuniversiteit (foto: Gent, Rijksuniversiteit)

karmelitessenkloosters zoals die van Vilvoorde en Brugge. De kartuizerinnen van het klooster Sint-Anna-ten-Woestijne buiten Brugge hadden in 1566 in het karmelitessenkloostertje Sion binnen de stadsmuren onderdak gekregen en spraken zich nadien lovend uit over de artistieke religieuze prentkunst die in Sion leefde. Reeds op het einde van de eeuw had dit kloostertje trouwens een grote faam op het vlak van de miniatuurkunst opgebouwd.

Dat er ‘sanctjes’ werden geproduceerd en een afzet vonden buiten de religieuze instellingen leren we uit enkele paneelschilderijen zoals de maagschap van Sint-Anna (Quinten Metsijs, 1509). Het is wellicht eerder toevallig dat het kunstwerken betreft die de doorbraak van de reformatie voorafgaan. Over het gebruik in het interieur van kleine houtsneden of gravures met de afbeelding van religieuze voorstellingen laten de 16de-eeuwse boedelbeschrijvingen ons in de steek, een historische bron die ons anders wel toelaat binnen te treden in het privé-leven van de gewone sterveling.

Algemeen wordt aangenomen dat de doorbraak van de reformatie in onze gewesten de doorbraak van de devotieprent heeft afgeremd. Tijdens de 16e eeuw waren immers zowel de technische middelen als het nodige kapitaal voorhanden om een grootschalige prentenproduktie op te zetten. Maar zowel de geloofsstrijd als de prioriteit die de reformatie aan het woord verleende gaf een ander beeld te zien.

De reformatie oefende zowel kritiek uit op het gebruik van afbeeldingen als op een reeks diep ingewortelde religieuze thema's zoals de verering van heiligen en de grote aandacht voor Onze-Lieve-Vrouw. Vooreerst introduceerde de protestantse hervorming een duidelijke scheiding tussen het aardse en het hemelse, tussen het materiële en het spirituele. Het vermaterialiseren van het goddelijke vond in de ogen van de reformatoren weinig genade. Devotionele praktijken dienden plaats te maken voor de prediking en de lectuur van de Bijbel. Vooral Johannes Calvijn wiens leer in de tweede helft van de 16e eeuw de reformatie in de Nederlanden kleur zou geven, ging daarin vrij ver^2.. De invloed op de beeldenkritiek was al vlug voelbaar en dit op verschillende niveaus: van kleine, individuele acties waarbij heiligenbeelden het moesten ontgelden en het bespotten van de beelden die in een processie werden rondgedragen tot kritisch gestemde rederijkersstukken zoals Eduard De Denes tekst Hoort al ghij gildekens. De weerzin voor de rol die de beelden binnen het traditionele geloofsleven speelden, kwam het meest spectaculair tot uiting in de zomer van 1566 toen honderden kerken, kloosters en kapellen in de Nederlanden van beelden werden gezuiverd. Deze Beeldenstorm was een bijzonder complex gebeuren, maar het religieuze motief van het zuiveren van de ‘afgodbeelden’ was toch overheersend.

Binnen nieuwgezinde kringen valt steeds opnieuw het frequent bezit en gebruik van boeken op. Dit had vanzelfsprekend veel te zien met het groot belang dat aan het ‘woord’, aan de Bijbel als het woord van God werd gehecht. Reformatorische bijbeltjes en commentaren vonden vanaf de jaren twintig gretig aftrek. Tijdens zijn reis in de Nederlanden in 1520 werd

2. C.M.N. Eire, War against the idols: the Reformation of Worship from Erasmus to Calvin, Cambridge, 1986; WJ. Bouwsma, Johannes Calvijn: de man en zijn tijd, Amsterdam, 1991.

[p. 158]

de pauselijke nuntius Hiëronymus Aleander getroffen door de verspreiding van verdachte lectuur in brede kringen. Zelfs in de kringen van ambachtslui gingen boeken vlot van hand tot hand. Werd deze lectuur aanvankelijk rechtstreeks vanuit de Duitse gebieden de Nederlanden binnengebracht, dan ontwikkelde zich vooral in Antwerpen al vlug een eigen produktie van heterodoxe literatuur. Na 1550 was het hoogtij voorbij, maar aan de stroom ketterse boekjes kwam geen einde; daar werd in voorzien door drukpersen die in de migrantenoorden draaiden (vooral Emden) en waarvan de boeken via klandestiene kanalen in de Nederlanden werden verspreid^3..

Bij dit alles mag zeker het gesproken ‘woord’ niet veronachtzaamd worden: de grote doorbraak van de nieuwe leer tijdens het Wonderjaar was vooral het werk van de hageprekers die voor soms duizendkoppige massa's in open veld hun boodschap verkondigden.

Van een beeldcultuur kan binnen de reformatorische kringen in de 16e eeuw dus bezwaarlijk worden gesproken. Treffend is bijvoorbeeld dat, nadat het calvinisme zich na 1576 (tijdelijk) in Vlaanderen had hersteld, de kerken niet alleen van beelden werden gezuiverd maar dat daarenboven, zoals in enkele Brugse bedehuizen, de kerkmuren met ‘diversche schriftueren’ werden beschilderd.

De vage contouren tussen de verschillende religies had met name ook voor de heiligencultus zijn consequenties. Het vereren van heiligen bleef in een brede onderstroom aanwezig maar lijkt zich nauwelijks van ‘sanctjes’ te hebben bediend. Een vrij gedetailleerd onderzoek naar het boekenbezit in Amiens tijdens de 16e eeuw leert dat bijvoorbeeld de Legenda Aurea van Jacob van Voragine er veruit het meest verspreide boek was bij de stadsbevolking. Het betreft een verzameling heiligenlevens die op een vrij vlotte en toegankelijke manier werden gepresenteerd en nog volop een middeleeuwse religieuze sfeer uitademen. Het ging hierbij uitsluitend om edities in de volkstaal. Anderzijds valt het wel op dat na 1558 de belangstelling sterk achteruitgaat, dus precies in een periode dat het calvinisme in de regio vaste voet verwerft^4..

Dat de overgang naar de reformatie niet onmiddellijk gepaard ging met een beeldenstorm in de privé-sfeer, wordt trouwens ook door de boedelbeschrijvingen van vluchtelingen of arrestanten door de Raad van Beroerten aangetoond. De Doornikse garentwijnder Baulduin d'Autigem had bijvoorbeeld naast twee bijbels en nog een ‘aultre mauvais livre’ ook een geschilderd portret van de H. Christoffel in huis.

Daarnaast maakte de reformatie zelf gebruik van de populariteit van heiligen om eigen waarden ingang te doen vinden. De afbeelding van de H. Anna met haar familie bijvoorbeeld vond een ruime verspreiding in de vorm van éénbladdrukken als werk van Duitse vroeg-zestiende-eeuwse graveurs en houtsnijders. Deze prenten werden nu wel van hun devotionele intentie ontdaan en ingeschakeld in een pleidooi voor de ouderlijke verantwoordelijkheid in de intellectuele opvoeding van de kinderen. Leren lezen en schrijven werd vanzelfsprekend gezien in functie van de persoonlijke bijbellectuur die kon bijdragen tot een grotere individuele vroomheid^5..

Niettemin eiste de prent ook binnen de reformatie haar rol op. Zo werd binnen de hervormde kringen de spotprent intens gehanteerd. Dit was vooral in Duitsland het geval, maar de invloed op onze gewesten was niet gering. Zo leurden liedjeszangers en boekencolporteurs ook wel met spotprenten; dit was in elk geval het geval met twee Noordnederlanders die omstreeks 1556 in Brugge werden gearresteerd^6.. Ook gevestigde kunstenaars leenden zich wel tot een controversieel ontwerp. Als men er de 16e-eeuwse boedelbeschrijvingen op naleest, lijken prenten en schilderijen met spottende taferelen gretig aftrek te hebben gevonden. Ook hier is er van eenduidigheid nauwelijks sprake en was de tolerantiedrempel van het individu groot. ‘Een taffereelkin daer een munnick een bagyne op haer gat smit’ sierde in 1559 het overigens rijke interieur van de rentmeester van Rotselaar, dat verder door talrijke Mariabeelden werd opgefleurd. Ook binnen de katholieke wereld had men met spotprenten een antwoord op de protestantse aantijgingen klaar. De afname van hun populariteit binnen deze kringen naar het einde van de 16e eeuw toe, verwijst naar het toenemend belang van de eigen contrareformatorische beeldtaal die o.a. via devotieprenten een uitweg vond.^7.

Wat de spotprent reeds had aangetoond, wordt zeker bevestigd door de boekillustratie: de prentkunst groeit tijdens de 16e eeuw naar een hoogtepunt en de reformatie heeft er zich ook van bediend. Het onderscheid tussen losse prent en boekillustratie valt trouwens niet steeds te trekken. Onlangs werd aandacht gevraagd voor de houtsnedereeks ‘de passie Delbecq-Schreiber’ die zowel los, in handschriften als in een brede waaier 16e-eeuwse drukken werd verspreid. Ook hier valt het trouwens op hoe deze passie-iconografie zowel bruikbaar was voor ‘onverdachte’ devote boekjes als voor het illustreren van werk van Luther dat in de jaren twintig van de Antwerpse persen van Claes de Grave kwam^8.. Drukkers enerzijds en graveurs en prentenhandelaars anderzijds zochten graag elkaars aanwezigheid op. De onschatbare rol die de ‘Officina Plantiniana’ trouwens in de ontwikkeling van boekillustratie speelde is goed bekend. Het is deze goed uitgebouwde infrastructuur die vanaf de zestiende eeuw optimaal zal worden gevaloriseerd door de ijverige contrareformatie die ten volle de kracht van het beeld aanwendde.^1.

3. A.G. Johnston, L'imprimerie et la Réforme aux Pays-Bas, 1520-c. 1555, en, ID. en J.F. Gilmont, L'imprimerie et la Réforme aux Pays-Bas, in: J.F. Gilmont (ed.), La réforme et le livre: l'Europe de l'imprimé (1517-v. 1570), Parijs, 1990, p. 155-156 en 191-216.

4. A. Labarre, Le livre dans la vie amiénoise du seizième siècle: l'enseignement des inventaires après décès, 1503-1576, Parijs-Leuven, 1971, p. 189.

5. T. Brandenbarg, Heilig familieleven: verspreiding en waardering van de Historie van Sint-Anna in de stedelijke cultuur in de Nederlanden en het Rijnland aan het begin van de moderne tijd (15e-16e eeuw), Nijmegen, 1990, p. 152.

6. J. Decavele, De dageraad van de reformatie in Vlaanderen, 1520-1565, Brussel, 1975, p. 226.

7. R.P. Zijp, Inleiding, in: Geloof en satire anno 1600, Utrecht, 1981, 10.

8. E. Cockx-Indestege, De Passie Delbecq-Schreiber houtsneden in drukken, 1500-1550, in: Ons Geestelijk Erf, 63 (1989) 255-278.

1. A.K.L. Thijs, Van Geuzenstad tot katholiek bolwerk: maatschappelijke betekenis van de Kerk in contrareformatorisch Antwerpen, Turnhout, 1990.