Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 40

[p. 27]

De waarde van een volksgemeenschap
Arthur Verthé

De autonome waarde

Er zijn veel gemeenschappen, naast elkaar of elkaar doorkruisend, hiërarchisch of zonder onderling verband, sociale, politieke of religieuze, sportieve of culturele, militaire of economische. Een maatschappij is samengesteld uit een groot aantal kringen.

Van de vele gemeenschappen waartoe een mens kan behoren zijn er enkele die in hoge mate zijn leven bepalen: de staat, de volksgemeenschap, de familie, de religieuze gemeenschap... Aan de basis van elk lidmaatschap ligt een zekere toevalligheid. Binnen het bestek van deze bijdrage behandelen we de volksgemeenschap, waarvan we de definitie onderschrijven van G. Rohan-Czermak (in de Encyclopaedia Universalis) die een volksgemeenschap of etnische groep ziet als een gemeenschap die zich onderscheidt door traditionele culturele verschijnselen, door de gebruiken, de taal, de manier van denken en voelen, de eetgewoonten, de waardeverhoudingen, de liederen, de godsdienst en de folklore.

Doorheen de toevallige speling van de geschiedenis hebben zich in Europa meerdere volksgemeenschappen ontwikkeld. Wegens het toeval is hun bestaan relatief, hetgeen chauvinisme



uitsluit; maar omdat we in hun ontstaan een goddelijke wenk weten, wordt voor ons, christenen, hun relativiteit zelf gerelativeerd.

In het huidig maatschappijbeeld bezit een volksgemeenschap een morele waarde, en als zodanig is zij een volwaardige entiteit geworden, met tenminste een morele autonomie, waaraan naast de plichten ook rechten zijn verbonden. Die zijn gedeeltelijk van nature en hogere orde, andere worden bepaald door de politieke entiteit al dan niet in overleg met de volksgemeenschap.

Een volksgemeenschap heeft het recht haar eigenheid, haar ethos, uit te leven, ze heeft het recht op de nodige middelen en bewegingsruimte, - en dit recht wordt een plicht voor hen die voor haar verantwoordelijk zijn, zowel haar morele leiders als de politiek-economische structuren waarbinnen ze leeft.

Er zijn dwingende uitspraken, zowel van politici als van historici en religieuze autoriteiten die de waarde van de volksgemeenschap beklemtonen. In meerdere uitspraken wijst b.v. de huidige Paus er op dat een volk recht moet hebben op het beleven van zijn identiteit, met eigen maatschappijmodel en cultuur, met respect voor zijn verleden en zijn eigen waarden. ‘Bescherm uw cultuur, zegt hij in Afrika, verrijk haar nog door uitwisseling met andere culturen. Geef haar door aan de wereldgemeenschap, maar vergeet nooit uw Afrikaanse wortels’. Deze uitspraak is toepasselijk op alle volksgemeenschappen, die natuurlijke eenheden zijn met belangstelling voor het welzijn van het volk, terwijl de staten meestal het resultaat zijn van oorlogen of compromissen en vooral oog hebben voor hun welvaart.

Volksgemeenschap en politieke structuur

In sommige gevallen overlappen staat en volksgemeenschap elkaar op een zelfde territorium. Waar dit niet het geval is vormen ze een gewest of een regio of een morele entiteit binnen een staat, al dan niet gestructureerd, soms met uitlopers of verwantschappen in andere staten. Soms zijn meerdere volksgemeenschappen binnen één staat samengebracht, hetgeen een bron is van conflicten wanneer van de staat geen gelijkberechtiging uitgaat. Om conflicten te voorkomen werden tussen de twee wereldoorlogen schuchtere pogingen ondernomen om het samenvallen van staat en volksgemeenschap te bevorderen bij het herzien der staatsgrenzen. Doch na Wereldoorlog II heeft men deze betrachting opnieuw genegeerd. De gaafheid van historisch gegroeide volksgemeenschappen werd aldus verminkt, stukgetrokken of met zware hypotheken belast. De Europese staatsindeling is een doolhof geworden voor de volksgemeenschappen, en naar gelang de staten bepaalde volksgemeenschappen achteruitstellen of negeren is het een blijvende haard van spanningen.

Het staatsburgerschap en de volksverbondenheid zijn in se niet controversioneel, doch ze kunnen en moeten mekaar aanvullen. De staat is verantwoordelijk voor gezag en orde, voor veiligheid en welvaart, en moet de hem toevertrouwde of toegeëigende volksgemeenschap(pen) de gelegenheid bieden

[p. 28]

zich maximaal te ontplooien als cultuurexponent en -drager. Het wetenschappelijk bestuderen en benaderen van de etnische groep, van een volksgemeenschap, als natuurlijk kader van de culturele verschijnselen en van het collectief gedrag is eerder van recente datum. Doch hun bestaan en hun ethos worden meer en meer erkend, zodat er een politieke ethiek groeit om dit ethos te beschermen. Dit niet alleen uit eerbied voor de volksgemeenschappen doch ook en soms vooral uit opportunisme, omdat de volksgemeenschappen aan macht toenemen, en omdat hun geestelijke rijkdommen fundamenten zijn voor het politiek gebouw.

Groeiend belang van de volksgemeenschappen

De geschiedenis van de nieuwe werelden heeft het belang van de volksgemeenschappen mede aan het licht gebracht. Met nieuwe werelden bedoelen we de grote emigratie-gebieden van de laatste paar eeuwen: de V.S.A., Canada, Australië, Zuid-Afrika. In deze heterogene gemeenschappen behouden de immigranten naast hun nieuw staatsburgerschap de historische persoonlijkheid, een binding met de volksgemeenschap waar zij in zekere zin nog toe behoren en waarvan zij hun levenspatroon kregen. De integratie, en zeker de assimilatie lopen over generaties. Aanvankelijk voerden sommige van deze nieuwe werelden een melting pot-politiek. Tot men via de ervaring tot het inzicht kwam dat dit, bij hen die hun verleden trachtten te verloochenen en zich in het nieuw milieu, de smeltkroes, onderdompelden, tot een identiteitscrisis en persoonlijkheidsverarming leidde, met vervlakkende weerslag op de hele maatschappij. Van dan af is men het sociaal-cultureel leven van de etnische groepen gaan beschermen en aanmoedigen.

In de gebieden waar grotere concentraties van etnische gemeenschappen leven, voeren deze een strijd voor het behoud van hun gemeenschap als zodanig, met alle nodige sociale en culturele infrastructuren, denken we aan de China Towns of de Mexicanen in Noord-Amerika, of aan de elf zwarte gemeenschappen in Zuid-Afrika. Een behouds-strijd die soms uitmondt in een machts-strijd. Het eenwordend Europa kan hieruit een les trekken: er hoeft geen culturele melting potpolitiek gevoerd te worden, zoniet leidt dit tot vervlakking en rivaliteit.

Hier past een detail-bedenking, namelijk over de taal, die een der wezenlijkste elementen en een der vitaalste instrumenten is van een volksgemeenschap. Er wordt trouwens in dit nummer, wegens het belang ervan, een afzonderlijke bijdrage gewijd aan het Nederlands in het eenwordend Europa.

Taalfilosofisch werd vastgesteld dat iemand die naar een andere taal overschakelt onbewust ook anders gaat denken. In elke taal bezitten de woorden eigen nuancen. Daarom betekent een andere taal gebruiken in zijn normaal verloop ook anders beginnen denken, dus een verschuiving inzetten van wat zowel persoonlijkheidsbepalend is als gemeenschapsbepalend. Het denken volgt een bepaald patroon, mede getekend door premissen uit het verleden. Het aanwenden van een andere taal verbreekt gedeeltelijk de binding met het verleden, en zodoende is het proces van persoonlijkheidswijziging ingezet.

Aan de taal is bovendien een kracht verbonden. Leopold Senghor zei het met een lapidair voorbeeld dat doet nadenken: ‘Altijd is er in het lot van Frankrijk een betrekking geweest tussen zijn taal en zijn macht. Frankrijks plaats in het concert der volkeren hangt voor een groot deel af van de draagwijdte van zijn stem’.

Uit de verzamelde gegevens en bedenkingen mogen de realiteit en de waarde blijken van de volksgemeenschap, zowel voor het individu als voor de politieke maatschappij, die we even naar Cicero's De Legibus willen verwijzen: ‘Salus populi suprema lex esto. - Het welzijn van het volk is de opperste wet’. Europa krijgt thans een nieuwe kans om zijn neerwaartse structuren, namelijk de regio's of gewesten - waaraan in dit nummer ook afzonderlijk aandacht wordt geschonken - zoveel mogelijk te laten gelijk lopen met de volksgemeenschappen, en zodoende Europa bewoonbaarder en menselijker te maken, en voor de volksgemeenschappen niet langer een doolhof. Is het een utopie hiervan te dromen? De derde bijeenkomst van enkele tientallen Europese regio's, die in oktober 1990 in Frankrijk plaatsvond, houdt ons lichtjes bij deze droom, omdat men daar de vraag aangedurfd heeft of bepaalde verwante gebieden, die nu grensoverschrijdend zijn, tot één Europese regio kunnen uitgroeien. Dit zou de entiteit volksgemeenschap valoriseren en conflicthaarden uitdoven. De rivaliteit zou plaats maken voor een gezonde competitie. De loten van de Europese cultuurboom zouden in een gunstig klimaat en in rijke verscheidenheid mekaar kunnen inspireren en voortstuwen, ten bate van een Europa dat aan rust en herbronning toe is.

De volksgemeenschap is een schakel in de grote maatschappij, en die wordt slechts zo sterk als elk van haar schakels. De mensenrechten zijn te boek gesteld en maken opgang, maar nog niet de rechten van de volksgemeenschappen. Het is in het belang van Europa's mogelijkheden zijn volksgemeenschappen meer te erkennen, te beschermen en armslag te geven.