Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 40

[p. 19]

De Europese cultuur nu
Een gesprek met Hendrik Brugmans
Luc Decorte

‘Europa is een cultuur of helemaal niets, en tot die cultuur horen Oost- en Midden-Europa precies even goed als het Atlantische deel van ons continent.’

Een van onze markantste Europeanen is ongetwijfeld Hendrik Brugmans. Niet alleen mag hij het boegbeeld worden genoemd van de Europese federale gedachte, maar ook van de culturele samenwerking tussen Vlaanderen en Nederland. Omdat Brugmans zich als geen andere Noordnederlander in de Vlaamse emancipatiebeweging heeft geïntegreerd en deze beweging op haar beurt, meer dan een halve eeuw met groot gezag, in een groot-Nederlandse en Europese visie heeft uitgedragen, mocht de vroegere rector van het Europa-college in Brugge voor kort de eerste Taaluniepenning in ontvangst nemen.

Prof. em. dr. Hendrik Brugmans (^o 1906) is niet alleen een man die voor Europa en de wereld heeft gekozen, zonder te vergeten dat hij een Amsterdammer van geboorte is, een Nederlander in hart en nieren, die met grote verbondenheid het reilen en zeilen van zijn Vlaamse cultuurgenoten volgt, ook dat van de eenvoudige bewoners in zijn onmiddellijke buurt. Hij is ook - hoeft het te worden beklemtoond? - een man met stijl en allure, un homme de lettres, die theorie én praktijk nooit heeft willen scheiden. Hij is ongelooflijk belezen en bereisd. Grofheid, bekrompenheid, platvloersheid, hypocrisie, arrogantie, pretentie en slechte smaak schuwt hij bijgevolg als de pest. Konden wij aan iemand anders beter dan aan hem onze vragen i.v.m. ‘Europese cultuur nú’ voorleggen? Hieronder leest u wat hij ons, vlak voor de eenmaking van Duitsland, in een briefgesprek aangaande deze problematiek heeft geantwoord.

Een korte tijd geleden was u nogal ongerust over de toekomst van Europa. U zei vaak het gevoel te hebben dat de fut er bij veel mensen uit was geraakt.

Hoe oordeelt u nu over de eenwording van het oude continent?

H.B.: Wat mij verontrust is, dat het eenwordingsproces zo hopeloos traag verloopt. Men struikelt over elke technischmateriële vraag, in plaats van alles in het licht van de noodzaak te stellen. Wie trouwt, blijft toch ook niet in kwesties van huurcontract en salariëring steken. Dat zijn uiteraard belangrijke aangelegenheden, maar ze worden opgelost omdat de partners nu eenmaal zo gauw mogelijk met elkaar een eigen leven willen opbouwen. Europa verenigen is ook een soort historisch huwelijk! Maar dat wordt door slechts weinigen beseft.

Ik moet u niet vragen hoe blij u is met de gebeurtenissen in Oost-Europa, die verrassende wendingen in het onvrije Europa met zich meebrengen (van toenadering en open grens naar integratie en eenmaking). Maar ik mag misschien wel vernemen met hoeveel verwondering u tegen dat alles aankijkt?

H.B.: Veertig jaar geleden stonden wij voor de vraag: aangezien het IJzeren Gordijn er helaas nu eenmaal is, moeten we met de integratie alleen in West-Europa beginnen - kan en mag dat? Ons antwoord was: ja, het zal wel moeten, want passiviteit is altijd verkeerd. Dat het ‘socialistische’ regime zo snel en zo radicaal is ineengestort, vervult mij met stomme verbazing, maar vooral met enorme vreugde. Europa is een cultuur of helemaal niets, en tot die cultuur horen Oost- en Midden-Europa precies even goed als het Atlantische deel van ons continent.

‘Cultuur is gebaseerd op een bepaalde ervaring van het sacrale’

Filosofen, schrijvers, publicisten sloven zich uit om, onder de groeiende druk van de consumptiemaatschappij op het intellectuele en culturele leven, het cultuurbegrip te definiëren. Welke omschrijving zou u van ‘cultuur’ willen geven?

H.B.: Voor mij is cultuur méér dan alleen literatuur, schone kunsten, muziek en filosofie. Cultuur is een geheel van levenswijzen, een samenstel van waarden waaraan men gelooft. Cultuur is gebaseerd op een bepaalde ervaring van het sacrale. Daar komt alles uit voort. Als dát verzwakt of verdwijnt, is het verval aanwezig en niet meer te stelpen dan alleen door een schok.

Wijzen de termen ‘elitecultuur’ en ‘volkscultuur’ op een valse tegenstelling of beantwoorden ze volgens u aan bestaande fenomenen?

H.B.: Als ‘elite’ zou betekenen: ‘hogere klassen’, dan ben ik anti-elitair. Culturele creativiteit moet principieel voor iedereen bereikbaar worden. Maar dat de ene mens daar nu eenmaal meer voor gevoelig blijkt dan de andere, is geen privilegiëring van de één en verwerping van de ander: het is

[p. 20]

een levensfeit, dat dagelijks kan worden vastgesteld. Breng 700 mensen in precies dezelfde omstandigheden bij elkaar, b.v. in een gijzelaarskamp, en na 48 uur is er een elite, die verantwoordelijkheden kan en wenst te nemen (cf. het betreffende hoofdstuk in het boek van Hanna en mij: Wij Europa. Een halve eeuw strijd voor emancipatie en Europees federalisme. Leuven, Kritak/Amsterdam, Meulenhoff, 1988). Volgens Jozef Deleu is in het huidige tijdsgewricht een andere tegenstelling reëler: die tussen de intellectuele cultuur (die de verzelfstandiging van de mens wil bevorderen) én de consumptieve cultuur (die de toenemende hang naar commercie, consumptie en oppervlakkigheid in de hand werkt).

Bent u het met hem eens?

H.B.: Het voorafgaande manifesteert zich met name, maar niet uitsluitend, in het feit, dat sommige medeburgers genoeg hebben aan consumptie van geestelijk voedsel, dat hun klaar wordt opgediend, terwijl anderen bereid en in staat zijn om zich te verdiepen in het meer waardevolle dat ook moeilijker verworven wordt. Jozef Deleu heeft gelijk!

Is naar uw mening de dreiging van de consumptieve maatschappij op de intellectuele cultuur in nagenoeg alle westerse landen even groot?

H.B.: Overal werkt de kracht van consumptie in plaats van creatie. Elk volk ondergáát die, maar reageert ook op zijn eigen manier. De Fransen intellectueler, de Italianen artistieker, enz. Daarom is een enorme kritische zelf-analyse van elk volk nodig om waar te nemen, hoe diep het kwaad heeft ingevreten en vanuit welke talenten men ertegen kan reageren.

‘Vlaanderen zal veel tijd nodig hebben om zich een eigen politieke cultuur op te bouwen’

Een lastig struikelblok voor een echte Europese Gemeenschap ligt zeker nog steeds in de mentaliteit van vele burgers die geen enkel staatsgevoel hebben, die de staat overigens zien als iets waar je zo min mogelijk mee te maken moet hebben en waaraan je zo weinig mogelijk moet betalen.

Dat kan ook worden gezegd van hun houding t.a.v. cultuur. Vertonen niet veel Nederlanders en Vlamingen de ziekelijke neiging om de eigen cultuur te minimaliseren of te folkloriseren?! Hoe kan een Europese cultuur daar ooit wel bij varen?

H.B.: Aan de basis van een cultuur ligt steeds een gevoel van burgerschappelijke verantwoordelijkheid. Voor Nederlanders is ‘de overheid’ een vertrouwd begrip. Men kritiseert haar, maar het bestaan ervan wordt als positief en onmisbaar aangevoeld. Vlaanderen, dat pas zeer kort geleden een eigen ‘overheid’ verwierf, maar dat nog niet eens echt beseft, zal veel tijd en inspanning nodig hebben om zich een eigen politieke cultuur op te bouwen. Onze ‘elite’ (zie boven) moet aan de verspreiding ervan heel hard werken. De ‘belgicistische’ reflexen en praktijken zijn immers allerminst uitgeroeid doordat we nu een eigen Vlaamse regering hebben. Rondom die overheid en daarbinnen zal een nieuwe politieke mentaliteit moeten groeien, anders gaat ‘Europa’ aan Vlaanderen voorbij.

Wanneer kan men volgens u überhaupt spreken van een ‘Europese cultuur’?

H.B.: Een gezamenlijke Europese cultuur is er altijd geweest, als ze door gemeenschappelijke idealen gedragen werd: christelijke Middeleeuwen, Humanisme, Hervorming, Verlichting, Romantiek, Vooruitgangs-‘geloof’. Maar wie en wat brengen die thans gezamenlijk teweeg? Mijn grote verontrusting!

Waarom zijn de meeste inwoners van onze Lage Landen zo weinig geïnteresseerd in zichzelf en in hun toekomst als authentieke taal- en cultuurgemeenschap? Is dat ons specifieke probleem of meent u dat het elders niet anders is?

H.B.: Vaderlandsliefde, die tot offers bereid maakte, was een grote, bindende kracht, nog in het begin van deze eeuw. Thans zijn de duidelijkste exponenten van het patriottisme de voetbalhooligans. Wat enerzijds overblijft, is het spuwen naar ‘de ander’: Nederlanders b.v. naar Duitsers. Anderzijds zijn er de individuele kunstenaars e.d., die evenwel niet door een collectief gevoel van gezamenlijke waarden gedragen worden. Veel sociale emancipatie is niet gecompenseerd geworden door integrerende krachten die samenbundelden. ‘Het’ socialisme is zulk een kracht geweest. Ook dat is nu voorgoed voorbij. Wat overblijft is een gematigd Links dat aantrekkelijke dingen wil.

‘Feit is vooral: er bestaat nu eenmaal geen inspirerend initiatief buiten de Bijbel’

Als cultuurhistoricus heeft u niet zelden benadrukt dat wij in Europa een gemeenschappelijke ‘christelijke’ erfenis hebben, allemaal, bewust of onbewust, of we geloven of niet. Geeft het toekomstige Europa zich daar voldoende rekenschap van?

H.B.: Neen, de overgrote meerderheid van de Europeanen geeft er zich geen rekenschap van, dat de interne bevrijding van het christendom - door de verdwijning van het milieugebondene - niet alleen een zaak is van privé-christenen, maar één waarbij de hele toekomst van onze cultuur staat of valt. Feit is vooral: er bestaat nu eenmaal geen inspirerend initiatief buiten de Bijbel zoals er voor de overgrote meerderheid van de Arabieren geen denkbaar is buiten de Koran. 40 jaar geleden zei de cultuurfilosoof Denis de Rougemont dat de moderne wereld voor het grootste gedeelte een Europese schepping mocht worden genoemd, zowel ten goede als ten kwade. Vindt u dat die stelling (technologisch, economisch, cultureel enz.) nog opgaat?

H.B: Rougemont vroeg: ‘Wat hebben de Europeanen uitgevonden?’ en antwoordde: ‘Vraag liever wat ze niét uitgevonden hebben!’. Zo is het inderdaad. Maar die ongekende uitstraling van ‘Europa’ heeft zowel veel kwaad als ook goeds gesticht. Geënt op andere culturen kan het tot verbluffende renaissances leiden. De ‘dialoog der culturen’ en een verbreed oecumenisme zijn hier de bronnen. Maar wie aan zulk een dialoog wil meedoen, moet ervan overtuigd zijn, dat hij/zij

[p. 21]

wat te bieden heeft. De Europeaan die zich alleen maar komt verontschuldigen voor het feit dat hij Europeaan is, kan geen gesprekspartner zijn.

Kan het waar zijn, dat de grote inspirator van Europa, Jean Monnet, eens zei, als het over te doen was, dat hij bij het kneden van Europa niet met kolen en staal, maar met cultuur zou beginnen?

H.B.: Neen, Jean Monnet heeft dat nergens geschreven (vgl. zijn Mémoires) en hoogstwaarschijnlijk heeft hij dat ook nooit gezegd. Dat lag niet in zijn denkschema.

Hoe groot is de kans dat kleine volkeren in de multiculturele massamaatschappij van morgen zichzelf blijven? (Hoe verslaan de internationale media immers de problemen van Baskenland, Corsica, Noord-Ierland, Schotland en Voeren!) M.a.w.: welke toekomst hebben 6 miljoen (in de 21ste eeuw: 5 miljoen) Vlamingen tussen honderden miljoenen andere Europeanen?

H.B.: In het Europese perspectief zie ik weinig ruimte voor ‘waar Vlamingen thuis zijn’, als daarmee ook zo een beetje Frans-Vlaanderen wordt bedoeld, maar uitdrukkelijk niet Nederland. 20 miljoen (Nederlanders en Vlamingen) is al niet zo veel. Dus: de grootst mogelijke samenwerking tussen de beïnvloeding wederzijds van Noord en Zuid. Kijk naar de verhouding Duitsland/Oostenrijk. Voor de rest: ‘more brains’, bezwoer August Vermeylen. Ik herhaal: kwaliteit gevraagd. Knusheid en dialect leiden tot niets.

Hebben Vlamingen en Nederlanders met hun 20 miljoen nederlandssprekenden evenveel recht van spreken in de Europese Gemeenschap als de andere leden?

H.B.: Evenveel ‘recht’ hebben ze natuurlijk en onze taal is één van de negen officiële (dat worden er straks nog méér!). Maar de hoofdvraag is: hoe maken wij intelligent van dat recht gebruik? Nog eens: kwaliteit bieden;

Het stervormige Europese Centrum Berlaimont aan het Brusselse Schumanplein (arch. Gilson, Polak, Schmidt en De Vestel).

Ziet u redenen om te verwachten dat Vlaanderen in een toekomend Verenigd Europa, eerder dan een druk maar anoniem knooppunt van vrij verkeer, van goederen, personen en kapitalen te worden, het vitale en zelfbewuste centrum kan zijn van een continent dat zichzelf en zijn spirituele rijkdom volop ontdekt?

H.B.: Men moet zich nooit afvragen hoe men de toekomst ziet en wat men ervan ‘verwacht’. De toekomst máák je - of niet. Denis de Rougemont schreef: ‘La décadence commence quand on ne demande plus “Que va-t-on faire?”, mais “Que va-t-il arriver?”’ Ik hoop natuurlijk het beste, maar dat helpt niet.

‘Géén “isolation” is nog “splendid”’

Wat kunnen culturele minderheden winnen als ze ertoe besluiten met andere grote en kleine entiteiten te gaan samenwerken, zich te verenigen?

H.B.: Zeker moet de samenwerking tussen de ‘kleineren’ constructief bevorderd worden. Men leert dan zijn problemen zien als een eigen nuance binnen het grotere geheel.

Als Europa de verschillende volksgemeenschappen, de regio's in de staten, niet volwaardig genoeg aan bod laten komen, als er in de Europese instellingen geen plaats is voor de volkeren en de regio's, maar alleen voor de staten, moeten de volkeren er dan voor zorgen dat ze staat worden?

H.B.: Het ‘staat-worden’ is niets anders dan een vlucht in de illusie. Een geïsoleerde Vlaamse staat zou een onding zijn. Géén ‘isolation’ is nog ‘splendid’.

Officieel bestaat er nog quasi geen Europees cultuurbeleid. Een eenheidscultuur dient het niet na te streven. Het nationale chauvinisme moet het niet in de hand werken. Wat mag er dan wél van worden verwacht?

H.B.: Het project ‘Erasmus’ is een goed voorbeeld van constructieve Europese cultuurpolitiek. Uiteraard geen verordeningen van bovenaf, zoals in de totalitaire landen, destijds.

Doel blijft: het losmaken van positieve krachten, die vandaag in het enge provincialisme wegkwijnen.

Moet cultuurbeleid in de toekomst een nationale of een Europese aangelegenheid zijn? (Als cultuur onder de exclusieve bevoegdheid van de nationale overheid blijft, zou ze in dát afgeslankte bevoegdheidspakket toch aan belang winnen!)

H.B.: Het federalistische antwoord is: dat hangt af van het probleem dat ter tafel ligt. Subsidiariteit: al wat in de kleinere kring goed kan, graag dáár. Maar het Erasmus-project b.v. zou onmogelijk zijn geweest zonder de Europese Gemeenschap als initiatiefnemer.

Is het niet zeer verontrustend dat de overheid in Nederland en België een gering aantal middelen ter beschikking stelt voor het voeren van een echt buitenlands cultureel beleid?

H.B.: In onze materialistische samenleving is ‘cultuur’ een te verwaarlozen randverschijnsel. En onze Beneluxlanden geloven te weinig in wat de Fransen te veel doen: zichzelf stellen als een bron die ook anderen dan onszelf echt kan verrijken.

[p. 22]

Wat vindt u van de discrepantie die bestaat tussen het steeds meer één worden van Europa en de wereld én het zich eenzamer voelen van veel mensen die verloren lopen in zichzelf, in de on-steden, de reusachtige bedrijven, de anonieme flatgebouwen en de massabijeenkomsten?

H.B.: ‘The lonely crowd’ is een universeel verschijnsel geworden. Hoe men de grote massasteden weer leefbaar kan maken, is een probleem dat in dit bestek niet kan worden behandeld. De vraag is, in hoeverre de mensen weer hun buren wensen te ontmoeten en met welke doelstellingen.

Een Verenigd Europa zal de democratische gedachte nieuw leven inblazen en het continent een nieuw elan, een nieuwe geestelijke impuls verlenen. Problemen als ruimtelijke ordening, ecologie, sociale rechtvaardigheid, onderontwikkeling, vernieuwing in het samenlevingspatroon enz. kunnen Europees veel beter worden aangepakt. Verwacht mag worden dat betere levensvoorwaarden zullen worden geschapen voor de Italiaanse wijnboer, de metaalbewerker van Hoboken en de haringvisser in Harlingen. Maar geldt dat, cultureel gesproken, ook voor de dichter, de acteur, de ballerina en de chansonnier in Lyon, Manchester, Lissabon en Ename bij Oudenaarde?

H.B.: Betere materiële levenskansen zijn zeker geen waarborg voor geestelijke herleving, maar zonder die (door Europa bevorderde) ruimere leefwereld zie ik geen enkele kans daarvoor. Vraag is, in hoeverre de Italiaanse wijnboer en de anderen zich gegrepen zullen voelen door dat nieuwe beleid, of dat ze er zich toe zullen bepalen, het te kritiseren. Kritiseren is goed, maar dat alléén, is cultuur-verdorrend. Overigens ben ik niet sentimenteel genoeg om van de Federatie te verwachten, dat iedereen straks iedereen zal omhelzen... Wél geloof ik in solidariteit.