Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 33

[p. 125]

Kunst en Geest

Beschouwingen over kunst

Het is opvallend dat b.v. een klassieke verzenbundel tegenwoordig weinig kans heeft deaandacht, de belangstelling en de waardering te krijgen waarop hij recht heeft. Want door vele recensenten wordt a priori en volkomen ondoordacht dergelijke dichtkunst gedoodverfd met de overbekende en zeer versleten gemeenplaatsen, zoals: conventioneel, verouderd, traditioneel, precies alsof de traditie van het goede vrije vers niet even oud is als die van het goede klassieke vers. In elk geval is het klassieke gedicht zeker niet de gemakkelijkste weg voor de dichter, het is integendeel een kunstvorm die een strenge artistieke discipline oplegt, waaraan men zich zeker niet uit gemakzucht onderwerpt.

De vrije versvorm is even waardevol, maar wordt, helaas ten onrechte, in vele zogeheten modernistische werken die niet steunen op een stevig métier of ambachtelijke kunde, gebruikt enaangewend om het zich gemakkelijk te maken en om onkunde en gemisaan waarachtig kunstenaarschap te camoufleren.

Vernieuwing in de kunst is ongetwijfeld niet alleen gewenst, maar zelfs noodzakelijk om verstarring te vermijden. Doch om een kunstenaar van betekenis te zijn hoeft men daarom nietaan die vernieuwing mee te doen. Men moet in de eerste plaats eerlijk en oprecht zijn tegenover zichzelf en zich uitdrukken in die vorm die beantwoordtaan zijn diepste innerlijk wezen. Heel wat grote onsterfelijke meesters van blijvende betekenis behoorden in hun tijd niet tot de z.g. progressisten, zoals b.v. in de muziek Mozart, Schubert, Brahms. En om in de schilderkunst maar één naam in dat verband te noemen: Dirk Bouts is zeker in zijn tijd geen revolutionaire ruitentikker

Dieric Bouts (1410(?)-1475), Laatste Avondmaal St.-Pieterskerk, Leuven.

geweest. Daarvoor was hij een te schuchter, maar diepvoelend kunstenaar en in elk geval een van onze grote glories uit de z.g. primitieve schilderkunst van de 15de eeuw.

Technische kunde en métier zijn in de kunst geen doel op zichzelf, maar wel een onmisbaar middel. Het spreekt immers vanzelf dat kunst die uitsluitend tot techniek zou herleid worden onvermijdelijk zou ontaarden en verstenen tot louter cerebraal maakwerk zonder bezieling en waarin juist datgene zou ontbreken wat door Napoleon ‘la partie divine de l'art’ genoemd werd. Doch het gaat evenmin op de meest elementaire tucht over boord te werpen onder voorwendsel van directheid en spontaneïteit. De begenadigde inspiratie moet gepaard gaan met bezinning en bezinking. Men kan de vrucht maar plukken wanneer ze rijp en voldragen is. Men zegt dikwijls dat een kunstwerk voor tien procent inspiratie is en voor negentig procent transpiratie. Het is in elk geval iets dat men schept en vervaardigt in het zweet zijnsaanschijns en het is de vrucht van een langzaam en langdurig groeiproces waar spontaneïteit en voldragen rijpheid hand in hand gaan. De spontaneïteit verhindert volstrekt niet de ernstige inspanning en de strenge artistieke tucht die de kunstenaar zich moet opleggen, maar die men in zijn werk niet mag voelen omdat juist door de volgehouden inspanning elk spoor van inspanning moet worden weggewerkt en aldus de waarachtige eenvoud dient bereikt te worden die er de hoogste vrucht van is. We citeren in dat verband de bekende criticus, een geboren Deinzenaar, Joris Eeckhout: ‘De natuurlijkste en eenvoudigste expressie is meestal die waarop het langst gezweet werd, opdat juist hiervan niets zou blijken. Eenvoud is de laatste uitdrukking van het ingewikkelde pogen. Kunst en ook wetenschap zijn steeds een experiment waarbij taai geduld past’.

Denken we b.v.aan de danskunst: wanneer men bij een danser de inspanning voelt, dan is de dans bedorven. De gratie is er uit. Maar juist die gratie, die indruk dat het vanzelf gaat zonder een schijn van inspanning wordt slechts bereikt door de hoogst opgedreven inspanning en drilling.

Denken we in dat verband eveneensaan Gustave Flaubert, de schrijver van ‘Les trois contes’, waarvan het eerste ‘Un coeur simple’ een model is van een werkelijk onthutsende eenvoud. En 't is juist daarover dat hij schreefaan een vriend: ‘J'ai travaillé hier pendant seize heures, aujourd'hui toute la journée, et ce soir enfin j'ai terminé la première page’. Welnu, lees die eerste bladzijde: een mirakel van eenvoud! Maar probeer niet één woord ervan te veranderen of te vervangen door een ander. Ieder woord is het enig juiste, het enig onvervangbare.

Techniek en ambachtelijke vaardigheid zijn onmisbaar. Men moet toch over de nodige kunde en uitdrukkingsmiddelen beschikken om zijn gevoelens en ideeën uit te spreken. Het is bekend dat de grote impressionistische schilder Edgar Degas eens tot zijn vriend, de dichter Stéphane Mallarmé, zei dat hij een sonnetaan het schrijven was en er maar niet in slaagde er iets behoorlijks van te maken ‘en nochtans’, zo voegde hij eraan toe, ‘mijn hoofd barst van ideeën’. Waarop Mallarmé zeer gevat antwoordde: ‘Het is niet met ideeën, maar met woorden dat men een sonnet schrijft’. Anders gezegd: het is niet voldoende ideeën te hebben, men moet ook de vereiste uitdrukkingsmiddelen en techniek bezitten om ze uit te spreken en te verwoorden. Inspanning, voldragen rijpheid en geduld zijn noodzakelijk voor het scheppen van kunstwerken. Edison, die het toch kon weten, zei: ‘Het genie is een langdurig geduld’. En Goethe, dat andere genie, een van de meest universele geesten van alle tijden, schreef in zijn Faust:

‘Nicht Kunst und Wissenschaft allein,
Geduld will bei dem Werke sein.
Ein stiller Geist ist jahrelang geschäftig,
Die Zeit nur macht die feine Gärung kräftig
Und alles, was dazu gehört’.

Vandaar dat een voldragen kunstwerk, - vrucht van inspiratie gepaard met inspanning, bezinning, bezinking, langzame rijping en volhardend geduld, - slechts groeit en rijpt in de stilte en eenzaamheid en niet in het lawaai en rumoer van onze moderne rook- en debatzalen. Daar is de kunst allerminst mee gediend. Het is ook niet daar dat wij tot een volkomen innig contact kunnen komen met een kunstwerk, maar veeleer in onze oude musea, waar we het in de stilte en de afzondering tot ons kunnen laten

[p. 126]

spreken en onze eigen diepste menselijkheid kunnen confronteren met die van het kunstwerk en van de kunstenaar.

Het is hier ook misschien de gelegenheid om erop te wijzen dat te veel critici een werk beoordelen alleen vanuit hún standpunt, hún opvattingen, hún gezichtshoek. Men moet integendeel eerst binnendringen in de wereld van de artiest zelf. Zoals Goethe het zei:

‘Wer den Dichter will verstehen,
Musz in Dichters Lande gehen’.

Men moet afstand kunnen doen van zijn eigen wereld en zijn eigen visie, om zich helemaal in te leven in de geest van de kunstenaar zelf, om vandaar uit zijn werk en zijn kunstenaarschap te beoordelen en vanuit die wereld na te gaan of hij in zijn werk het zich gestelde doel heeft bereikt. Bij dat alles is het vanzelfsprekend dat de waarde van een kunstwerk niet afhangt van de richting, de stijl of de stroming waartoe het behoort, maar alleen en uitsluitend van het talent van de kunstenaar die het vervaardigd heeft. In de twee richtingen, de klassieke en de modernistische, zijn meesterwerken van blijvende waarde voortgebracht naast misbaksels, knoei- en prulwerk zonder enige betekenis. Op zichzelf is de ene stijl eenvoudig ánders dan de andere, maar daarom ‘in se’ niet beter of niet slechter, niet meer of niet minder waard. In de grond bestaan er maar twee soorten kunstwerken: goede en slechte, waardevolle en waardeloze, tot om het even welke stijl, richting of stroming die ook mogen behoren.

Tegenwoordig legt men, onzes inziens, wat al te zeer en al te eenzijdig de nadruk op de eigentijdse betekenis en te weinig op de blijvende, de eeuwige waarde van een waarachtig kunstwerk. In de kunst zijn er tenslotte eeuwige wetten die men niet ongestraft over het hoofd kan zien. Want in essentie is en blijft de mens eeuwig en altijd hetzelfde. Hij verschilt slechts accidenteel al naar gelang van de tijd en de plaats waar hij verschijnt, maar in wezen blijft hij altijd dezelfde: met zijn eeuwige verlangens, verzuchtingen en vertwijfelingen, met zijn zelfde vreugden en smarten, zijn zelfde levensvragen en levensproblemen, met zijn innerlijke onvoldaanheid, zijn heimwee naar iets anders en iets beters, zijn dualiteit van ziel en bloed, enz. Welnu, wie erin slaagt in zijn werk de eeuwige mens uit te beelden,aan te spreken en te beroeren, heeft aldus niet alleen eigentijdse betekenis, maar rijst boven zijn tijd uit naar het vlak van het algemeen-menselijke, dat betekenis heeft voor alle tijden, en schoon en waar is en blijft voor altijd en overal.

Edgar Degas, De katoenmarkt in New Orleans (1873, 74 × 92 cm), Pau, Musée des Beaux Arts.

Johann Wolfgang Goethe (1749-1832) op 77-jarige leeftijd.

De eerste vereiste is en blijft altijd, zoals reeds hierboven werd gezegd, dat de artiest oprecht is tegenover zichzelf en terwille van de tijdsgeest of de mode zijn wezen niet verloochent om een meeloper te worden met bepaalde modeverschijnselen om zogezegd ‘de bon ton’ en ‘à la page’ te zijn. Kunst en kunstwerken zijn eeuwige waarden en geen mode-artikelen.

Hierboven spraken we over wat men, onzes inziens ten onrechte, traditionele kunst noemt. In dat verband willen we er ook op wijzen dat, wanneer we in het werk van een kunstenaar sommige invloeden en een zekere verwantschap met dat van andere artiestenaantreffen, zulks helemaal geen afbreuk doetaan de waarde en zelfs nietaan de oorspronkelijkheid van dat werk. Welke kunstenaar en welke wetenschapsmens is niet schatplichtig aan anderen? Dat heeft in feite niets met epigonisme te maken. Zowel in de kunst als in de wetenschap staat men steeds op de schouders van voorgangers en bouwt men verder op de verworvenheden van vroeger.

Shakespeare, het oorspronkelijkste genie van alle tijden, heeft geen enkel van zijn onderwerpen zelf uitgevonden. Hij heeft ze allemaal van elders overgenomen, maar wat hij er van gemaakt heeft is enig in de wereldliteratuur. En Molière zei onomwonden: ‘Je prends mon bien où je le trouve’. Een kunstenaar mag gerust elementen van elders overnemen, het komt er alleen maar opaan dat hij ze verwerkt op zijn manier en er de onvervreemdbare stempel van zijn eigen persoonlijkheid op drukt. Zo b.v. is er geen volk dat een meer eigen, een meer persoonlijk geluid heeft laten horen in al de kunsten dan het Griekse, en nochtans is er in de Griekse kunst ontzaglijk veel invloed van elders, meer bepaald uit het Oosten. Doch alle invloeden en vreemde elementen werden er door eigen geest verwerkt en dragen de unieke stempel van de Griekse cultuur en van het Griekse genie.

Hans Melen

(Drs. Frank Van Doorne)