Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 32

[p. 280]

Van Wilderode, dichter en strijder

In een vraaggesprek met Jaak Dreesen dat in De Bond van 9 oktober 1970 verscheen, verklaarde Van Wilderode zonder uitdaging, eenvoudig en oprecht: ‘Ik ben een Vlaams nationalist’. Met alles wat zo'n getuigenis, als ze eerlijk begrepen en beleefd wordt, oproept en vertegenwoordigt. Zij betekent in essentie: ik bevestig dat ik mij met onze volksgemeenschap verenigd weet en daarvan alle consequenties aanvaard. Ik laat het niet bij een romantische bevlieging die tot niets verplicht, ik span er mij voor in als leraar en kunstenaar. Het is mij oneindig veel meer waard dan eer of materiële voordelen. Ik zie mijn volk gaarne, ondanks zijn gebreken en tekortkomingen, al stelt het soms te leur en laat het zich zo vaak misleiden en misbruiken.

Ik besef dat het in mij leeft, ik voel mij verbonden met alle geslachten die mij voorafgegaan zijn. Ik bevestig dat het de hulp van alle goedgezinden uit alle lagen van onze gemeenschap, in het biezonder van zijn intellectuelen, gezagdragers en vooraanstaanden op ieder gebied nodig heeft. Wij hebben er altijd onder geleden dat wij zoveel machtigen zonder trouw hadden en het de trouwen ontbrak aan macht. Het verraad der klerken, de hebzucht en nijd der kleine zielen hebben onze opgang naar meer welzijn en welvaart, zelfstandigheid en uitstraling naar den vreemde afgeremd. Onze nood aan hoger leven. Ik zal niet spreken van onze profiteurs, die langs de rug van ons volk omhoog geklommen, het uit de hoogte van hun pretenties met een verradersstamp beloond hebben. Tegenover aasgieren past alleen onze kille afkeuring, tot zij hun egoïsme inzien en op hun misstappen terugkeren.

Het nationalisme van Van Wilderode is een wereldbeschouwelijke overtuiging. Niet een politieke aangelegenheid. Zij steunt op een keuze tussen een individualistische, in de kern rationalistische levensopvatting en het besef dat wij deel uitmaken van een organisch alles omvattend geheel. Dat betekent uit een besef dat gegroeid is uit innerlijke en uitwendige ervaringen, dat inzicht en zekerheid insluit. Hij en wij voelen, weten en beleven dat wij opgenomen zijn in een materieel en tegelijk onstoffelijk universum, naast andere levende wezens en levenloze zaken, die bij elkaar horen en mekaar aanvullen. Zij dragen alle en ieder het zijne bij tot de zingeving van het geheel en van elk afzonderlijk. Degenen die denken en zijn als Van Wilderode geloven in bovenzinnelijke werkelijkheden, in de talloze mysteries die ons omringen en wij in ons bergen,

2. Een taal die zo zuiver kan luiden,

in 't liefelijk land van den Leeuw,

ons bindt aan de wereld daarbuiten

en aanzet tot bidden en muiten

in liederen luid als een schreeuw

3. Een volk ziet z'n meisjes ontwaken,

in 't liefelijk land van den Leeuw,

zij vragen de hardste der taken:

zichzelven in schoonheid volmaken

en Vlaanderen gróót in dees eeuw!

Een mond die van zingen niet stil is,
een hart als een bruisende zee,
een weg waar de wekkende wil is
van de groeiende V.K.S.J.!

gen, aan een God, die schepper en behouder is van al het zijnde.

De mensheid is meer dan een samentelling van individuen, die van elkaar onafhankelijk zijn. Meer dan een ik en een jij, buren en vreemden, klassen en standen, volkeren en rassen. Die entiteiten bestaan ongetwijfeld, maar niet los en vrij van elkaar. Een analytisch denken heeft die onderscheidingen en verschillen, die de rijkdom van de mensheid uitmaken, tot tegenstellingen ontadeld en daardoor de

[p. 281]

Met André Demedts op de 56ste IJzerbedevaart, 1983.

vervreemding en vereenzaming veroorzaakt, die voor zo velen moeilijk te dragen zijn, omdat zij het individu uit de gemeenschap, het deel uit het geheel afgezonderd hebben. Die desintegratie van de mens draagt schuld aan de moderne ontreddering en teloorgang van de traditionele geestelijke en zedelijke waarden, aan veel verbittering en nijd, wankelmoed en wanhoop, misdadigheid en nihilisme.

Men kan de mening toegedaan zijn en met reden dat de mensheid, hoewel zij het in welke periode van haar geschiedenis nooit zo goed gehad heeft als nu, ongelukkiger schijnt dan ooit te voren. De gefrustreerde zonder enig houvast aan zichzelf overgelaten mens, is een verslaafde aan allerlei bedwelmingsmiddelen, een zoeker naar kunstmatige paradijzen, een luie genieter, een vernietiger van wat hij zelf niet aankan en weleens een onmeedogende beul geworden. Hij schuift de verantwoordelijkheid voor zijn eigen tekortkomingen en misdaden van zich af. De anderen, degenen waarvan hij veronderstelt dat zij het beter hebben dan hij, de maatschappij en de vorige generaties zijn schuldig. Inplaats van een schenker van geluk, omdat geven uit liefde zijn diepste vreugde uitmaakt, keert hij zich tegen alles en iedereen. Tenslotte ook tegen zich zelf. Nergens vindt hij nog de geborgenheid, waarvan een warme en vredige thuis het symbool en de echte beschutting tegen alle vormen van ontreddering is.

Na die vlug geschetste verkenning van de miseries van onze tijd, noemen wij Van Wilderodes werk een voorbeeld van en aansporing tot de integratie waarvoor wij gepleit hebben. Van zijn eerste gedichten en artikels in bladen en tijdschriften af, heeft hij de Nietzcheaanse zelfverheerlijking van de mens afgewezen. De mens die zich zelf tot een god opgetild heeft, tot een soeverein wezen, beseft zijn nietigheid en kan zijn vrijheid niet meer dragen. Waar de sterkte en moed te halen om in een houding om de houding op te gaan? In zijn gedicht De Rozas heeft Van Wilderode zijn geloof beleden in de zinrijkheid van het hoogste offer, de dood van de soldaten die na het verdwijnen van degenen die van hen hielden vergeten worden. Zij rusten op een klein kerkhof bij Sint-Omaars. De rozas van de kerk ligt in scherven stuk geschoten op de graven van een Provençaal, Nederduitser en Welshman, die elkaar als vijanden naar het leven moesten staan en nu broederlijk naast elkaar samen wachten op de eeuwige opstanding. Hun lijden en leed, met hun verlangen naar vrede en geluk, mag niet te vergeefs heten. Want:

Niets is vergeefs, want eeuwige kinderen spelen
op het klein kerkhof dat vergeten was.
Wind wiegt de rozen op hun slanke stelen
en God beweegt de wereld om haar as,
Maar op een morgen zal een jongen komen
die hier de scherven zamelt der rozas
en legt met tedere vingeren het volkomen
beeld van de Heiland in het dauwnat gras.

Dat onvergetelijk gedicht over de zin van wat zinloos lijkt, werd in 1949 geschreven. Herinneren wij ons nog de stemming waarin een deel van ons volk toen leefde, geslagen en angstig, onzeker over de dag van morgen, vernederd en uitgestoten? Het zag er naar uit dat wij voor een halve eeuw in onze opgang naar meer zelfstandigheid, naar eigen beleid over onze toekomst, achteruit geslagen waren. Misschien voor een nog langere tijd verscheurd in vijandelijke partijen en groepen waartussen geen toenadering meer mogelijk scheen. Maar Van Wilderode stelde vertrouwen op de jeugd. In De Standaard verzorgde hij een jeugdbladzijde waarin hij leraarde en bezielde. Hij doceerde niet uit de hoogte, hij beeldde het in voorbeelden en bezielde figuren uit. In die periode dichtte hij zijn Lied van mijn Land, dat wij mét hem altijd zullen horen. Na de verloren Hongaarse opstand van 1956 schreef hij Het Herdertje van Pest. Hij besloot die ‘berijmde vertelling’ met een boodschap tot een nooit versagende trouw en idealisme. De oproep van zijn Hongaarse knaap doet denken aan het slot van Spenglers De Mens en de Techniek, waarin hij vraagt op een verloren post te blijven staan, desnoods zonder hoop.

Misschien is het mijn taak op wacht
te blijven tot aan het eind,
tot de wereld van steen vannacht
of een andere nacht verdwijnt
en het licht van de laatste dag
de ledige aarde beschijnt.

[p. 282]

Bijna jaar na jaar heeft Van Wilderode de bindteksten, beter ware te zeggen de leidteksten voor de IJzerbedevaart geschreven. Het lijkt een mirakel. Wat zestig jaar geleden in een verre uithoek van West-Vlaanderen begon heeft tweespalt en verdachtmaking onder eigen volk, tegenkanting en haat van een deel van onze mensen, tijd en herhaling van hetzelfde gebeuren overleefd. Wat er op de plechtigheid in Diksmuide moet gezegd, gezongen en uitgebeeld worden ligt van te voren vast. Van Wilderode voegt zich naar het gestelde onderwerp, hij bezielt het van zijn eigen overtuiging, persoonlijkheid en existentie uit. De verzameling van die teksten is een historisch document en een artistieke prestatie die enig is.

Ik denk als voorbeeld aan de bedevaart van 1971, toen de Vrouwen van Vlaanderen gehuldigd werden. De moeders van de zonen die als waaghalzen in hoge bomen klommen, lachten en hun moeders plaagden, studeerden en werkten, tot zij ineens van hun ouders weg moesten om niet meer terug te keren. Nu staat er voor altijd een stoel te veel in mijn huis. De vrouwen van de aangehoudenen na de eerste en tweede wereldoorlog, de mishandelden en gekerkerden die jaren afwezig bleven, de vrouwen die vernederd en uitgestoten werden, niet wisten wanneer en of zij nog ooit met hun man en familie verenigd zouden zijn.

Ik weet niet wanneer hij terugkomt
want iedere troost wordt verzwegen,
mijn vragen vallen verloren
als kaatsballen tegen een muur.

Nu is het tijd voor het eten,
nu is het tijd om te slapen.
De stoel bij de tafel blijft ledig,
de peluw is veel te breed.

De dichter klaagt aan dat haat voor ons volk, onverdiend door misprijzen en jaloezie, bekrompenheid en zelfoverschatting aangevuurd, omdat de misdadige grafschenders wisten dat hun daad ongestraft zou blijven het aangedurfd heeft de laatste rustplaats van de Vlaamse gesneuvelden te onteren, hun zerkjes voor het verharden van wegen te verbrijzelen en het monument boven hun graf op te blazen. Ce n'étaient que des flamands, een soort onderontwikkelden, die trouwens niet de macht hadden om het te verhinderen. De toren ligt er en hij ligt er goed. In welk land is dàt mogelijk en hoe mogelijk dat de schuldigen nooit ontdekt werden? Onze Vlaamse gesneuvelden voor de vrijheid en het welzijn van ons

Harold van de Perre: Landschap, aquarel.

volk en van alle volkeren zouden tot in hun graven nog gelasterd en onteerd worden. Prins Jezus, bidt Van Wilderode, laat onze doden eindelijk vrede vinden bij de guirlanden, de boomhagen van geleide tot een krans ineengegroeide linden die de heilige bomen van onze Germaanse voorouders waren.

Liefde tot het eigen volk is bij de echte, onbaatzuchtige Vlaamse voortrekkers altijd met eerbied voor andere volkeren en culturen samengegaan. Gezelle heeft ook Engelse en Franse gedichten geschreven, vertaald uit het Deens naar het Engels, een Italiaanse bloemlezing uitgegeven, sympathie betoond voor Plat-Duitsers en Provençalen, zelfs een Westvlaamsch en Noors messeboekje gepubliceerd. De nationaal bezielde Juul Persijn en Joris Van Severen plaatsten in hun tijdschriften Dietsche Warande en Belfort en Ter Waarheid artikels over het culturele leven en de politiek over de hele wereld. De veel te jong gestorven Medard Verleye, stichter van het tijdschrift Europa, waarvan de eerste aflevering in 1957 verscheen deed dat eveneens, zodat er reeds een kwarteeuw geleden verhalen van Heinrich Böll in het Duits in zijn blad opgenomen werden.

Noem nog een cultuurgemeenschap die als de Vlaamse en Nederlandse zo gastvrij open staat voor alles wat in het buitenland de aandacht verdient. De liefde tot het eigen volk, die volgens Vondel ieder rechtgeaard mens aangeboren wordt, verbreedt zich in Vlaanderen en Nederland tot een vriendelijke belangstelling voor alle volkeren. Voor de IJzerbedevaart van 1970 heeft Van Wilderode het motief hernomen van het Engels gedicht Where the poppies blew van Dr. John Mc Cray, dat op de 3e mei 1915 geschreven werd. Bij Boezinge aan de ieperlee. Mc Cray stelt zich in de plaats van de gesneuvelden die op het slagveld begraven liggen, onder de blauwe lentelucht waarin een leeuwerik hangt te tierelieren tussen schrapnels en schroot.

Kort geleden waren wij nog in leven, herneemt Van Wilderode. Wij beminden en werden bemind. Nu rusten wij in Vlaanderens grond, waar de klaprozen bloeien in hun vurig rood. Strijden jullie verder tot het einde, onze geest zal bij je blijven waar in Vlaanderen de papavers bloeien. Het doet denken aan het poëtisch testament van Rupert Brooke, die op Gallipoli begraven ligt en in zijn gedicht The Soldier getuigde. Waar ik rust shall be for ever a corner of England.

De ontaarde liefde voor het vaderland, gezien als staat, die in de 19e eeuw tot misprijzen voor de vaderlanden van andere volkeren scheef gegroeid was, tot verovering, onderdrukking en uitbuiting van

[p. 283]

zwakkere naties voerde en twee wereldoorlogen met miljoenen doden tot gevolg had, is met het nationalisme van Anton van Wilderode in tegenspraak. Zij stelt een deelbezit tegen het algemeen menselijke erfgoed op en kan slechts tot conflicten leiden. Alle volkeren moeten binnen hun historische grenzen zich zelf kunnen beheren en regeren, om als gelijk berechtigden over scheidingslijnen heen het algemeen welzijn van de mensheid te behartigen. Zelfbestuur! Nooit meer Oorlog! Het zijn de leuzen van de Vlaamse Frontbeweging op de IJzertoren en in geest en hart geschreven van degenen, die de dierbaarste nalatenschap, hoop en programma van het Vlaams nationalisme bewaard hebben, met de wil het aan de jeugd door te geven.

Van Wilderode heeft bovendien niet alleen de trouw aan eigen verleden, wezensaard en roeping verheerlijkt en verdedigd, hij heeft ook het vredesideaal, de verzoening onder alle volkeren, hun samenwerking en verantwoordelijkheid voor elkaars welzijn beklemtoond.

De wereld die wij willen draagt geen wapens,
verdeelt zich niet in toegeruste legers
met het verbitterd bliksemen van leuzen.

Hij ziet als in een visioen de vervulling van onze geluksdromen: de eenheid, het samenhoren van enkeling en gemeenschap, de mens en God, zal ooit hersteld worden. Ondanks tegenstanden, oponthouden en terugslagen heen zullen vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid het onrecht en de verontrechting uitbannen. Er komt een tijd dat delen onder elkaar een sterker aandrift wordt dan alles willen voor zich zelf alleen. Dan weerklinkt Beethovens Negende Symfonie over het herwonnen paradijs als het vaderlandslied van alle volkeren: Seid umschlungen Millionen. Über Sternenzelt muss ein lieber Vater wohnen! Alle Menschen werden Brüder. Van Wilderode zingt het ons toe: Het leed is geleden, het wachten op de langzame derde dag. Wij zullen het niet meer beleven. Wel zijn Lied van ons Land altijd horen, uit alle dalen der herinnering, tot wij zoals Mozes die het Beloofde Land niet mocht binnen treden, het wel vanop de berg Horeb mocht zien liggen, alvorens voorgoed zijn hoofd neer te leggen. Anton van Wilderode zal ons vergezellen op die laatste klim en onze kinderen en kleinkinderen zullen bewerkstelligen wat hun voorgeslacht in eeuwen van verdrukking en onmacht verlangd, gehoopt en voorbereid heeft. Zonder bloedvergieten, alleen door werk, geduld en offervaardigheid, een vrij Vlaanderen, een Vaderland.

André Demedts.

Louis van Overloop: Laatste Avondmaal (detail), 1983.

Louis van Overloop: Kalvarie, 1982.