Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 32

[p. 271]

Een beetje Freud
een beetje Maslow
en veel Van Wilderode

In Vezelay heb ik zijn poëzie herlezen. Onder een kalkwit laken, gespannen tussen de tent en de haag. Vele kleine vogels die druk bezig waren. Over het dal een roofvogel, dagenlang. Soms vaag klokgelui uit de Sainte Marie-Madeleine. Of misschien verbeeldde ik mij dat, was het het periodische gelui uit mijn provinciestadje dat ergens in mijn hoofd de tijd indeelde, koppig en overbodig. Ik las. Onder een laaiende, witte, dodelijke zon. Ik las de koele, groene, vloeibare, vochtige poëzie van Van Wilderode. De passieloze. Altijd betreed ik zijn land als een vreemdelinge, geboeid, kijkend, niet begrijpend. Dit land ‘waar de fonteinen ruisen alsof het hart niet meer te vragen had’¹, waar het herfst is, altijd, altijd. ‘Het land dat waait altijd’ onder ‘de tedere vertroosting van de regen’. Het land dat in zichzelf geheimvol ligt verzonken, in een onverklaarbare deemoedigheid ‘de bomen in gebed boven de aarde, het gras geknield’, ‘een hemel vol genade’. Een intens, onaards psychisch landschap achter glas, behoed, beschermd. ‘Tegen oningewijden toegevouwen.’ Een koele overvloed aan gras, loofbomen, groene struiken, koelte, wolken, water, wind.

En bij elke lezing toch de schok, de verwondering om het plotse andere, aangrijpend ‘Op het marmer van Delos’. Een steekvlam. Een uitslaan, even, van een zorgvuldig verborgen gloed. Geen reisgedicht als de andere waarin hij zeewind drinkt ‘met felle teugen’, terwijl het schuim verspat ‘als sneeuw’ over zijn handen, ‘wind doet zich horen’, ‘zijden wolken zeilen’, er is ‘ivoren maanmelk over speelgoedhuizen’ en een ‘fontein met ongedurig ruisen’. O, altijd bleef er wel wat ‘schaduw huilen’. Niet op het marmer van Delos. Middengedicht, centrumgedicht, gedicht van de middag: hitte, zon, vuur, Eros. Een ervaringsgedicht van een ander niveau. Slechts de ervaring die zich afspeelt in het onbewuste creëert een gedicht van zulke intensiteit, densiteit. Het heldere bewustzijn bezit die kunde niet. Nooit zal de rede kunnen uitspreken wat omgaat in het onbewuste. Nooit zal de rede daarvoor woorden, zinnen, ritme hebben. Rede ordent een beetje maar creëert niet. Het verstand schikt. Het onbewuste schept. Daarom moet men altijd wachten tot het wordt gegeven. Zowel het schrijven als het be-grijpen, is gave, is geschenk, geschonken. De dichter weet niet wat hij schrijft. Het vaak gehoorde verwijt ‘gij weet zeker niet wat ge schrijft’ is dan ook ten volle gegrond, men kan het slechts verwonderd beamen. Dit gedicht is het meest onberedeneerde gedicht dat

Vera Neels: Portret, tekening.

ik van Van Wilderode ken. Bekentenis. Kreet. De rijmwoorden weg, de strakke vormgeving weg. Geschreven uit een diepe, het Zelf overstijgende zekerheid: zo, en niet anders. Vrij. Rijmloos. Bandeloos. Sensueel. Erotisch. Uit één en eendere bron welt mystiek, godservaring, hartstocht, begeerte, liefde, haat. Haar taal is poëzie. Zij maakt zich verstaanbaar in beelden. De grond. Het onbewuste. Meestal vreemd, versluierd, verhuld, bedekt. Om dit gedicht heeft de dichter iets van het geweldige, gevaarlijke ervaren. Iets van de niet te ontlopen kracht die het leven draagt. ‘De zon’ noemt hij haar. Als een hittegolf brandt zij het landschap, het innerlijk thuisland weg. Plots is hij de achtervolgde. Hij ontloopt haar niet meer. Zij ver-vult hem, geheel, onmeedogend. Want zij is in hem, en uit hem. Aan wie zijn wij weerlozer uitgeleverd dan aan ons Zelf. Vooral wanneer ons onbewuste ons de macht van haar erotisch wezen openbaart. Hoe zal men daarmee ‘vechten’, hoe zal men dat ‘genaken’. De ‘wind’, de koele rede heeft op haar geen vat. Goddelijk is zij, kracht. Altijd door de stamelende dichters op de troon geplaatst, als bron van inspiratie openlijk of bedekt erkend. De dichter is de machteloze, stenen leeuw, de boom, geraakt tot in de wortels, die verschroeit tot schaduw. Ongrijpbaar dringt zij door, straalt zij door. Achtervolgt wie haar vlucht. Ontglipt wie haar wil grijpen, doordrenkt wie haar wil vernietigen. ‘Lichaamloos’ is zij, zegt de dichter, toch zoekt hij naar ‘een plek om haar eensklaps te grijpen’. En als hij zich van deze wens bewust wordt, kan hij haar namen geven: ‘wit reptiel’, ‘heks’, ‘heerseres in

1 Alle aangehaalde teksten zijn van Van Wilderode. Ik acht zijn werk voldoende gekend door alle lezers en zie dus af van overbodige verwijzingen.

[p. 272]

witte chitoon’ lachend, grijnzend. Hij noemt haar vrouw. Vrouw in haar oeroude mythologische gedaante. In hém leeft zij als archetype: slang, tovenares, heks, reptiel, heerseres, zon. ‘Onmeedogend’ is zij, angstaanjagend. In zijn angst roept hij de goden aan. Is hij, als dichter, immers niet de zoon van deze god? Maar Apolloon, geboren op Delos, is ‘zelf de zon’. De god van de kunst, van de muzen is één met de Eros. Het onbewuste kent niet de begrenzing van de rede. Alleen de rede deelt in, verdeelt, scheidt. Het onbewuste verénigt, is mannelijk en vrouwelijk, is kind en volwassene, kent geen tijd, kent geen ouderdom, vermengt culturen en religies; brengt hen terug tot hun oorspronkelijke en eeuwige oergrond. Het onbewuste is. Sterk als de drift, onbreekbaar als begeerte. Het beweegt ons, houdt ons in stand. De rede zoekt redenen, zij praat de dingen goed, zij verklaart het onverklaarbare gedrag, zij stelt het bewuste Zelf gerust. Hoe zou men anders in leven blijven? De erotiek is de engel die elke David op zijn weg vindt, maar zelden erkent. ‘Apolloon’ roept de dichter, ‘Apolloon Schutter die uw pijlen afschiet’ en we zien de dichter als de gewonde, de doorboorde ‘gekwetst ben ik vanbinnen, doorwond mijn hart zozeer...’ Het gedicht roept een golf van associaties en beelden in ons op. We zien alle van-liefde-doorboorden in één ogenblik. Het liefde-lijden wordt tot foltering op het ‘gekleurde wiel der mozaïeken’, het wiel, het marteltuig voor de radbraking. Stefanus, de doorboordeom-de-liefde, vooraleer het christendom beslag op hem legde. Weerloos moet de dichter zich overgeven, haar kracht in zijn Zelf erkennen, of vluchten, ‘gij doet mij vluchten’. Want hij wil ‘een koele wolk om in te lopen, een tent vol wind een ogenblik van water’, hij wil de koele god die in wind is en in wolken, de hartstochtloze van het jodendom, de vadergod die hij redelijk belijdt. Hij zoekt een veilige plaats, de haven, de rust van het bekende. Weg van de verschrikking, van de ervaring hoe weinig het Zelf is gekend door zichzelf. Vlucht naar de mensen, de aangepasten, die geen wéét hebben van de diepten waar de ‘zon’ heerst in haar bandeloosheid. De haven is het leven aan de oppervlakte. Maar de dichter, die woorden krijgt om het onzegbare uit te spreken zal later in de eigen gedichten dingen lezen die hij niet wist. Want wat het onbewuste niet kan vullen met vuur en hartstocht zal het vullen met grenzeloos verdriet en onverklaarbare weemoed. ‘Mijn droom’ noemt de dichter zijn ervaring. ‘Mijn droom wordt stof ijlings omhooggenomen een blauwe rook

Hubert de Volder: Lily met hoed, olieverf.

van puin en reeds onzichtbaar.’ Er is niets, zegt de rede, rook, puin, stof. Inbeelding zeggen de mensen, alsof niet juist het woord in-beelding zegt van waaruit ‘de droom’ opsteeg naar het bewuste. Alsof het niet juist de beelden zijn die de diepste taal spreken. Alsof er een beeld zou kunnen zijn zonder grond, zonder beweging, zonder betekenis. Ons lichaam weet meer dan ons Zelf. Het hart, het bloed, de huid heeft een eigen, dieper weten, heeft eigen oeroude, onveranderlijke wetten. Want de mensen ‘lachen en praten in een kring gesloten’ maar van hun ‘voorhoofd’ en hun ‘slapen’ drijven de ‘tranen van Apolloon’. De huid brengt aan het licht wat zich afspeelt in het onbewuste. Het lichaam heeft nooit leren liegen. ‘Ik hoor bij hen’, zegt de dichter, maar hij weet dat dit niet waar is. Meteen speelt hij een rol, staat hij op de scène. Hij doet als hen, ‘ik lach en praat’. Want ook dat kan de mens, lachen en praten en doen alsof, terwijl in zijn binnenste afgronden zich openen en sluiten, drama's zich voltrekken, dromen in puin vallen, luiken oorverdovend worden dichtgeklapt. Slechts het gedicht zal het nog weten. Zo vreemd is de mens, zo complex, zo paradoxaal. De dichter ziet in een flits de andere niveaus ‘terwijl de stad omlaagdraait achter de grijze muren de coulissen’. En voortaan zal ‘de kring gesloten’ zijn, men staat er buiten. Er is het heimwee naar ‘een zuilschacht die zich zelfstandig losmaakt’. Dit is het beeld dat hij meedraagt: de zelf-standige, die oprijst boven wat bijna dood is, ‘het liggend marmer’. De zuil, de sterke, de uitdagende die het geweld doorstaat, in zich opneemt, ‘totdat Hij lééft gelijk een zuil van morgenlicht’. De zuil als het beeld van het eigen Zelf, ‘ik, trotse’, anders dan de anderen. Dit weet hij, op een niveau, dieper dan dat van de gehoorzaamheid ‘blindelings gehoorzamend aan het teken dat uit iedere hoek op mij let’, ‘gehoorzaam beneden vluchten’. Het beeld van de zuil roept het volgend gedicht op. Want altijd roept het éne gedicht naar het andere. Soms ligt er een leven tussen. Lezende ‘Op het marmer van Delos’ denkt men ontroerd: o goden,

[p. 273]

Op het marmer van delos

 

De zon die mij loodrecht blijft achtervolgen

 

op de kajiek de agora de straten

 

ontloop ik niet meer, zij vult onmeedogend

 

iedere ruimte die ik kan bereiken,

 

zij ligt doodstil nergens door wind verschrokken

 

in het verwilderd wit der distelvelden

 

in het metalen vloervierkant der huizen.

 

Vecht ik met haar die ik niet kan genaken

 

gelijk het langgerekte leeuwenvijftal

 

met zijn gesperde muilen machteloos open

 

tegen het eindeloos zilver van de hemel,

 

gelijk de palmboom die omhooggesteigerd

 

in een fontein met twintig bladerstralen

 

neertuimelt op de bodem van de vijver

 

tot een verkrampte hand van schaduw.

 

Ik vind geen plek om haar eensklaps te grijpen.

 

Lichaamloos ligt zij voor mijn voeten verder

 

en soms denk ik: ik hoor haar rinkellachen,

 

ik moet haar vinden doden achterlaten,

 

gij grijnzend wit reptiel gij heks van zonlicht.

 

Ik wil mij van uw heerschappij bevrijden

 

u geselen tot gij mij Delos vrijgeeft.

 

 

 

Apolloon, roep ik naar het kokend zonlicht

 

Apolloon Schutter die uw pijlen afschiet,

 

verban de heerseres in witte chitoon

 

die onbewogen in de zetels neerzit

 

tegen de wanden ligt op de terrassen,

 

verban haar naar het zeevlak der Kukladen.

 

Zend mij een koele wolk om in te lopen

 

een tent vol wind een ogenblik van water.

 

Gij antwoordt niet, uw heetste ademstoten

 

verschroeien mij als onkruid en gedierte.

 

Ik weet niet meer langs welke weg ik wankel

 

noch of ik neerval op het blinkend marmer

 

op het gekleurde wiel der mozaïeken.

 

Ik ben weerloos aan u overgeleverd,

 

gij doet mij vluchten of gij zult mij doden

 

want gij zijt zelf de zon die ik beledig.

 

Weg van de vijver de allee der leeuwen

 

over de agora met alle trappen

 

ren ik een vluchter naar de haven weder.

 

Mijn droom wordt stof ijlings omhooggenomen

 

een blauwe rook van puin en reeds onzichtbaar.

 

De mensen die ik bij de boten weervind

 

lachen en praten in een kring gesloten

 

terwijl het zweet, de tranen van Apolloon,

 

hun van het voorhoofd en de slapen afdrijft.

 

Ik hoor bij hen ik voel hun warme handen,

 

ik lach en praat terwijl de stad omlaagdraait

 

achter de grijze muren de coulissen

 

en slechts een zuilschacht zich zelfstandig losmaakt

 

boven de doodstrijd van het liggend marmer.

 

 

 

Anton Van Wilderode

zal hij altijd vluchten voor deze ‘zon’, voor een ‘liefde die valt te duchten’? De dichter weet het, noemt zichzelf in het volgend gedicht ‘verloren zoon’. Een gedicht vol heimwee naar de ervaring op het marmer van Delos: ‘Nog eenmaal’ verzucht hij, eer alle verlangens doodgaan ‘vooraleer op de laatste dag de laatste boot moet vertrekken’. ‘Nog eenmaal’ de zuilen zich uit zien rekken uitdagend van overmacht, nog eenmaal de harde zon van het middaguur haar skeletten van schaduw en licht zien zetten in het lege timpanon! Nog eenmaal wenst hij op dit ‘middaguur’ te staan, in dit centrum van het leven, in die ‘harde zon’ van de drift, van het gevaarlijke, redeloze, ‘nog eenmaal’ ‘een liefde die valt te duchten’. Nog eenmaal de diepte ervaren van het eigen bodemloze Zelf. Want altijd zal zij blijven ‘de verlokking der kade’ en het ongrijpbare ‘het schuim’ van ‘het laatste spoor’. De verlokking zo hevig, zo luid ‘binnenin’ dat de ‘gesprekken van de verveling’ ondraaglijk worden. Het ‘gestamp van de boot’ wordt ‘genade’ omdat hij dan kan luisteren naar zijn ‘droom’. Wie omgaat met een ‘droom’ vlucht het gepraat van de mensen. Toch zal hij telkens wederkeren ‘gehoorzaam’ naar het land waar men hem verwacht, ‘verloren zoon strek uw handen naar het onthaal der verwanten’. De dichter beveelt zijn gehoorzame handen. Bij Van Wilderode zijn de handen de instrumenten die gehoorzaam de bevelen van de rede uitvoeren ‘Rechterhand zijn, een heel leven’ ‘bevolen worden, altijd, slaaf zijn, gehoorzaamheid’. Zij zijn hier symbool voor een deel van hemzelf, het gehoorzame deel. De zoon die de vader gehoorzaamt. In het vaderland zal hij geoordeeld worden. Hij zal er ‘de draf’ eten, het bittere afval, het voedsel van de versmade, de vreemdeling. Hij is er niet thuis, in dit vaderland. Wie begrijpt waarom hij vrijwillig dit deel kiest en wordt tot ‘een eenzaam man, die huivert van heimwee, in de duizelende bladerval’? Voortaan zullen de dromen ‘altijd beteugeld zijn’, soms zal hij ergens slapen ‘met alle wortels pijnlijk saamgetrokken, tot in de stam versplinterd en verlaten’. Hij wordt ‘een vogel, vermoeid en achtervolgd zonder genade’, ‘kwetsbaar’, ‘blindelings verlaten uitgeleverd’ en altijd voelt hij ‘de tanden van een redeloos verdriet’. Hoe hij ook meent ‘onherroepelijk los’ te zijn van ‘een liefde die valt te duchten’, zie ‘het bloed klopt zichtbaar in de zachte nek’, het bloed heeft zijn eigen loop, volgt altijd ‘het laatste spoor’, het bloed is niet ‘gehoorzaam’. In het groene, koele landschap van zijn poëzie staat de dichter. Voor zichzelf en voor de lezer uiteindelijk een diep geheim, een mens tussen plicht en verlangen, ‘onschuldig, en zonder strelingen volmaakt geduldig’. Achter de glimlach, altijd, ‘een spoor van tranen’.

Over Bourgondië valt de zware schemering van tien uur. Insekten dansen rond de stormlamp. Vreemd hoe men dagenlang kan leven in de ban van enkele gedichten, hoe men poëzie meedraagt als een papieren kindje dat men niet kan baren. Slechts kan koesteren en voeden. In de nacht sla ik Maslow open. Ik móet zijn werk herlezen deze zomer ‘Te oordelen naar mijn eigen remmingen zal het allermoeilijkst zijn onze tijdschriften geleidelijk aan open te stellen voor artikels die in rapsodische, poëtische of vrij associërende stijl zijn geschreven. Beschrijvingen van een bepaald soort waarheid worden echter best onder deze manier onder woorden gebracht; dit geldt bij voorbeeld voor alle topervaringen.’ (Psychologie van het menselijk zijn, blz. 225.) Top-ervaringen... Wat de filosofen en de psychologen schrijven dat weten de dichters al zo lang!

Aleidis Dierick