Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 31

[p. 357]

Waarom waren en zijn de reptilia parnassi zo fel gebeten op de streekroman?

Het ‘Groot Woordenboek der Nederlandse Taal’ van Van Dale geeft als verklaring voor het woord roman: ‘een in prozastijl geschreven verdicht verhaal van betr. grote omvang, waarin lotgevallen en meest ook karakter, resp. karakterontwikkeling van een of meer personen beschreven worden, vaak in verband met bepaalde milieus’. Waarschijnlijk om hun vaak ingebeelde eruditie te etaleren en om de veelal zelfingenomen intellectualistische critici naar de mond te praten, leggen nogal wat hedendaagse romanschrijvers de klemtoon op die ‘karakterontwikkeling’, waarbij ze de ‘lotgevallen’ (het verhaal!) en de ‘milieus’ (de streek!) plegen te veronachtzamen. Gevolg: hoogdravende recensies, beate bijval van dubieus politiek en ideologisch samengebrachte ivorentoren-jury's... maar geen lezers! En om die lezers - je mag het draaien en keren zoals je wil - gaat het uiteindelijk. Sommige auteurs gaan nog een stap verder en specialiseren zich in de ‘navelkijkerij’ of in een narcistisch ‘taalcreatief’ en ‘taalkritisch’ experiment, dat ze dan trots een opus noemen. Het meervoua van opus is opera... En het zijn alleen de ‘congeniale’ vrienden, die voor dergelijke opera belangstelling veinzen. Dat dergelijke opera, nadat ze over onze grenzen reeds jaren geleden in de vergeethoek belandden, bij ons nog steeds met veel tromgeroffel van de pers komen heeft m.i. twee oorzaken... Een eerste oorzaak ligt in het feit dat een aantal van onze jongere strebers-critici pure intellectualisten zijn. Aan de vertelkunst als dusdanig hebben zij geen boodschap, die is hun te min.

Een tweede oorzaak ligt een beetje dieper. Bijna een halve eeuw geleden reeds begonnen enkele linke jongens van de daken te schreeuwen dat het talent in Vlaanderen links lag. Links betekende voor hen progressief, experimenteel... kortom: zeker anders dan traditioneel. Voeg daar nog bij dat wij decenniënlang opgescheept zaten en zitten met een Ministerie van Cultuur dat scheef en schots en dus hoofdzakelijk links ineengeflanst werd... en de gevolgen voor wat de subsidieverlening betreft laten zich overduidelijk raden.

Onlangs legde André Demedts in ‘Dietsche Warande en Belfort’ de vinger nog op een andere weke plek: ‘Opvallend daarbij is dat gelijkgezinden over de staatsgrenzen heen het onder elkaar beter kunnen stellen dan met andersdenkenden in eigen land, wat het vermoeden wekt dat er, om niet-literaire motieven, in de literatuurbeschouwing een breuk met het verleden bestaat. Het begrip literatuur

Tweede Limburgvaart Vlaamsche Schrijvers, 8 juli 1962. Bovenaan rechts midden: Emiel van Hemeldonck. Bij deze foto schreef hij: ‘De Limburgse Schrijvers, die alles grandioos doen, nodigden voor de tweede maal de Vlaamse Schrijvers uit op een letterkundige, kunsthistorische rondvaart. De weg liep langs Hasselt, Alden-Biesen, het noorden, om te eindigen te Bokrijk’ (Foto Bartok, Hasselt).

zou herdacht en op zijn minst van ongewenste aankieofsels bevrijd moeten worden.’ Of wat wij al jarenlang weten: de linksen waken er angstvallig over dat geen Vlaamse schrijver van de traditionele vertellersschool in Holland een voet aan de grond krijgt. Alle middelen worden daartoe aangewend: verdachtmaking, leugen, verdraaiing van de feiten, doodzwijgen... Gelukkig is Nederland véél groter dan Holland, én Holland veel groter dan Amsterdam.

Een uitgever die al vijftien jaar met Vlaamse literatuur zijn brood verdient, ziet het zo: ‘Ten slotte beschouw ik ook het schrijven van een roman als een stiel, een stiel zoals het timmeren, het smeden, het haarknippen... Jonge timmerlieden, smeden en kappers moeten hun stiel leren van geroutineerde vaklieden. En wat gebeurt er in de romanschrijverij? De jonge beunhazen beginnen ermee hun voorbeelden, hun leermeesters van de tafel te vegen en op de vuilnisbelt te gooien. Leermeesters notabene - ik denk hier aan Claes, Timmermans, van Hemeldonck - die massa's lezers hadden. In de jaren vijftig hebben de atonalen en tutti quanti de poëzie zo zwaar in diskrediet gebracht dat het misschien nog een eeuw duurt voordat een normaal mens weer een dichtbundel durft kopen. In de jaren zestig hebben de jongens van de nouveau roman de roman naar de bliksem geholpen. Hoe, denk je, dat een fervent lezer die zich zo een onleesbare roman laat aansmeren door de publiciteit, reageert? Juist! Die kijkt voortaan naar een rechtlijnige film op de televisie! En wat zal een leerling die op school “Het Boek Alfa” van Ivo Michiels moest slikken, in zijn verdere leven nog lezen? Aan jezelf ken je toch de halve wereld zeker!’ (J. Lombaerts)

Begin augustus kreeg ik een telefoontje van een andere uitgever (of uitgeefster): Of ik mijn medewerking niet wilde verlenen aan een reeks streekromans? Geen literatuur, neen hoor... ontspanningslectuur. Ik zei nogal botweg dat ik geen tijd had. ‘Kom nou,’ werd me geantwoord, ‘zoiets schrijf je toch in, pak weg, een goede twee maand’. Diezelfde avond schreef ik een paar bedenkingen in mijn dagboek: ‘Zijn “The old Man and the Sea” van E. Hemingway, “The Pearl” van J. Steinbeck, “Dorp aan de rivier” van A. Coolen, “De Witte” van E. Claes, “Pallieter” van F. Timmermans, “Maria, mijn Kind” van E. van Hemeldonck en “Le Sagouin” van F. Mauriac geen streekromans? Heeft iemand die werken ooit bij de ontspanningslectuur gecatalogeerd? Hebben ze het bij die uitgeverij eindelijk door, dat er nog wèl een groot lezerspubliek is voor authentieke verhalen geplukt uit een authentiek milieu? Hebben ze het eindelijk begrepen, dat de would be kosmopolitische problematiek van hun zogenaamde bestsellers hele generaties van lezers een onoverkomelijke weerzin voor de roman heeft bezorgd?’ Natuurlijk hebben ze dat niet begrepen; zij denken dat de oorzaak van de

[p. 358]

malaise in de economische crisis moet gezocht worden én bij de domme lezer... Die domme lezer zullen ze nu pogen te vermurwen door op zijn niveau af te dalen en hem het ontspanningsvoer voor te zetten waarnaar hij hunkert.

In feite beleven wij op onze dagen de toppunten van een typisch Vlaamse verdwazing, zitten we in de zandstorm van winden die wellicht reeds meer dan een halve eeuw geleden gezaaid werden... in het grootoosten. Een ‘lichtend’ peterschap - en dat geldt niet alleen voor de literatuur! - is hier veel belangrijker dan talent. Onlangs vond ik in ‘Uit de Dagboeken van Ernest Claes’ (Davidsfonds - Leuven) het volgende in verband met kritiek die hij als ‘onrechtvaardig’ beschouwde: ‘15-12-1933: Zo is het in deze tijd zowat mode, te spreken en te schrijven over de auteurs, die in hun werk folkloristische gegevens verwerken. Met lof spreken ze dan over Walschap, Zielens, Roelants, terwijl ze Felix Timmermans wel niet helemaal overboord durven gooien, maar toch duidelijk laten horen dat hij een knul is. Het is vooral Marnix Gijsen (J.A. Goris) die daarmee voor de dag komt. Als hij mij er minder bij noemt dan is het, meen ik, omdat hij met mij persoonlijk meer bevriend is. Och here toch! Alle boeken, alle genres zijn goed, als ze maar “goed” zijn.’ Er is dus niets nieuws onder de zon. In 1933 trouwens kreeg ook Antoon Coolen het zwaar te verduren. H. Marsman gaf toen af op het regionalisme in de Noordnederlandse literatuur. Aan de gewestelijke of provinciale romans ontbrak Europees peil, Coolens werken misten plan en zouden reeds in Purmerend niet meer leesbaar zijn. Vooral die laatste bewering wordt lachwekkend, als men weet dat die romans van Coolen toen al in verzorgde vertalingen verschenen te Leipzig en te Parijs. Een van de drijfveren van Marsmans wrevel heette beslist jaloersheid. Claes en Coolen hebben zich gelukkig weinig aangetrokken van de aanvallen op hun vestingen. Anders verliep het met T. Gulbranssen, auteur van ‘Het Geslacht Björndal’. Verbitterd door de hautaine kritiek op zijn meesterwerk, liet die man de vertelstof (die wellicht nog overvloedig in hem aanwezig was) gewoon over aan de gieren.

Een tijdje geleden las ik in het magazine ‘Knack’ een soort van interview met een uit de Kempen afkomstige ‘jongere’. Hij heeft enkele boekjes (rococoliteratuur noem ik die dingen) gepubliceerd, die door geen zinnig mens uitgelezen worden. Doodgemoedereerd verklaart deze man in dat interview dat hij de ballon van de Kempense heimatliteratuur wil doorprikken. Dat demaskeren moeten we dan beleven in ‘De Weg naar Kralingen’: met behulp van een foto uit de jaren dertig zal de auteur ons eens een écht beeld ophangen van de oude Kempen... Jezus! Alsof niet elke Kempenaar weet dat zovele foto's uit de oude doos toppunten zijn van truukfotografie,

‘Bij het vijvertje in de tuin, oord van rust en verpozing, bij de weelderig gegroeide thuya en de slanke ceder. Wij zaten er menige keer met ons tweetjes’, schreef Emiel van Hemeldonck bij deze foto uit 1968. (Copyright AMVC, opname A. Hardy.)

effectbejag en pose! Niet toevallig kom ik nu terecht bij Aster Berkhof, ook afkomstig uit Rijkevorsel. Berkhof heeft inderdaad een groot aantal ontspanningsromans geschreven - en of hij dat kon! - én jeugdromans, én detektiveromans, én reisverhalen, maak ook probleemromans, die ik jongens als de geïnterviewde in geen duizend jaar zie schrijven, én streekromans, die een beeld van de Kempen ophangen, waartegenover het werk van die ‘jongere’ inderdaad slechts een onduidelijk vergeeld fotootje blijft. En evenmin als wij dat nog doen voor het werk van M. Roelants, V. Toussaint van Boelaere, U. van de Voorde enz., zal de toekomst haar hand nog omdraaien voor

[p. 359]

het werk van heel wat staatsprijzen uit de jongste jaren en, wie weet, uit de komende!

Toen in de herfst van 1972 Leo op de Beeck overleed, verscheen in ‘Gazet van Antwerpen’ een in-memoriam door Emiel van Hemeldonck. Op een bepaald ogenblik luidde het zo: ‘Waar hij de jeugd door en door kende, ontsnapte hem niets bij de volwassenen en in enkele van zijn volksromans peilt hij, - die door de officiële kritiek als “heimatschrijver” werd afgemaakt, - diep naar de uiteindelijke vragen omtrent lijden en dood, liefde en geluk.’ In een brief aan Hubert Lampo schreef ik toen: ‘Voel je die bitterheid in de parentesis? Een man als Emiel van Hemeldonck kàn niet bitter, noch pessimistisch, noch rancuneus van nature zijn... Alleen de pijn om het onrecht, de weemoed om de verdwazing en de zieligheid van het huidige literaire establishment kunnen hem tot zulke woorden drijven.’ Wat heeft die ‘officiële kritiek’ hier al niet verprutst? Mochten Paul Hardy, André Demedts, Remi van de Moortel, Piet van Aken er niet geweest zijn, wat zou de Zuidnederlandse literatuur op dit ogenblik nog zijn? Wat heeft bijvoorbeeld de B.R.T. ooit gedaan voor onze heimatschrijvers? Ze doodgezwegen, ja, en er dan schaamteloos van geprofiteerd (in de feuilletons) wanneerze er niet meer waren.

In 1955 hoorde en zag ik E. van Hemeldonck voor het eerst spreken. Dat gebeurde bij het graf van inspecteur Kempenaers, de vader van een retoricagenoot van mij. Toen had ik van hem ‘Dorp in de Hei’, ‘Moeder Greta’, ‘Berk en Brem’, ‘Maria, mijn Kind’, ‘Land van Belofte’, ‘Agnes’ en ‘Ik ben een Bediende’ gelezen. Ik herinner mij nog dat wij toen enorm veel respect voor de man hadden. Later, in 1968 geloof ik, kon ik hem uitnodigen voor het houden van een voordracht in het kader van een culturele week in het Scheppersinstituut te Herentals. Ik herinner me dat hij toen voornamelijk uitweidde over het ontstaan van zijn historische romans... en dat ik dat jammer vond. Het lijdt niet de minste twijfel, dat E. van Hemeldonck (naast Armand Boni) ten onzent mede van de beste historische romans heeft geschreven; in mijn ogen echter was de échte van Hemeldonck de auteur van de streekromans die mijn jeugd verblijdden en die nog steeds een ereplaats bekleden in ontelbare niet-officiële bibliotheken. Een volk dat zijn groten niet eert, is een klein volk. Ik heb niet veel respect voor het officiële Vlaanderen, en ik ben niet de enige.

Robin Hannelore

Met Albert Poels te Wechelderzande, 1960.

Op de Grootkempische Kultuurdagen te Hilvarenbeek 1956: Emiel van Hemeldonck en Anton van Duinkeren geïnterviewd door twee KRO-reporters.

Op de Grootkempische Kultuurdagen te Hilvarenbeek 1956: een babbeltje met Maria Rosseels.