Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 31

[p. 344]

Streekliteratuur

Wat door streekliteratuur moet of mag verstaan worden is niet zo eenvoudig te bepalen. Er is een enge of ruime omschrijving mogelijk en die steunt veeleer op sympathie of afkeer dan op een verantwoord oordeel. Wie het genre genegen is blijkt geneigd zijn begripsinhoud te verruimen, wie er uit de hoogte op neerkijkt, ziet er een onbelangrijke uiting van volkskunst in. In de tweede helft van de negentiende en de eerste van de twintigste eeuw werd de streekliteratuur van talrijke grote schrijvers hoog geprezen, dikwijls vertaald en ook met belangrijke prijzen onderscheiden.

Na de Tweede Wereldoorlog is daarin verandering gekomen. De tendens die reeds in het expressionisme tussen 1910 en 1925 tot uiting kwam, brak nu volledig door. Een aanmerkelijk deel van de auteurs stelden zich tot doel een andere maatschappij te helpen tot stand komen door de idealen en opvattingen waarop de westerse beschaving steunde op zijn minst af te wijzen of hatelijk te maken. Een minder talrijke, daarom niet minder invloedrijke groep, vooral onder de jongere professoren en academici, verengde het begrip literatuur zodanig, dat er nog alleen een superieure vorm van woordkunst, een experimenteren met klank en figuurlijke taal door verstaan werd.

Wat de schrijver van dit artikel onder de streekliteratuur rangschikt, stemt ongeveer met de Franse Roman du Terroir overeen, maar heeft een breder blikveld dan de Duitse Dorfgeschichte. Eronder valt alle literaire kunst waarin hoofdzakelijk over de bedrijvigheden en levensgewoonten, zeden en overtuigingen, eigenschappen en overleveringen van de bevolking uit een bepaald plattelandsgebied gehandeld wordt. In dat werk kunnen en zullen ook godsdienstige en politieke, sociale en economische factoren optreden, maar als die elementen doorslaggevend zijn, behoort het niet meer tot de specifieke streekliteratuur.

Ook zijn uitgesloten verhalen, toneel en poëzie, waarin de verbondenheid met een landelijke omgeving als leefmilieu slechts een toevallige achtergrondsstoffering vervult. Opmerkenswaard is nog dat de bevolking van het platteland niet tot de boeren in de eigenlijke zin van het woord beperkt blijft. Ook landbouwarbeiders en ambachtslieden, enige burgers, intellectuelen en zelfs kasteelheren zijn uit die bevolkingsgroep niet weg te denken, omdat zij er doorgaans door een veel inniger samenleven dan tussen de klassen en standen in de steden bij betrokken zijn.

In de werkkamer, vóór de schrijftafel (1965).

Het oude land

Denkend aan Emiel Van Hemeldonck

Het landschap dat je liefhad is voorbij.
De heide van je hart. De grote wei
waarin reusachtig roerloos runders liepen.
De gele woede van de brem in mei.
Het dennenaaldbos waar de vogels sliepen.

Het ven bij volle maan. De goudfazant.
De addervaren langs de waterkant.
Het strodak van onmetelijk vertrouwen.
De karresporen door het rulle zand.
De rechte winterrook uit alle schouwen.

Je zag wat je verloor. Het gaf een pijn
van kneuzingen die lang vergeten zijn
weer voelbaar plotseling. Je zocht een veilig
bestaan buit de tijd, een vluchtterrein
en wijkplaats van verwante ingewijden.

Je vensters groeiden toe. Het vergezicht
blonk en verbleekte in het bovenlicht
totdat de avond aanviel uit vier hoeken.

Wij zien het oude land, waarin je ligt,
versplinterd op de bodem van je boeken.

Anton van Wilderode

[p. 345]

Emiel van Hemeldonck op de kruin van de winters-kale Konijnenberg (Copyright AMVC; opname A. Hardy) (1968).

Het blijkt dat in alle perioden van de cultuurgeschiedenis streekliteratuur geschreven werd. Het genre is belangrijker geworden zodra er een stedelijke samenleving ontstond met eigen karakter, vooren nadelen, die naargelang de vervreemding van het buitenleven uitbreiding nam een dieper verlangen naar een terugkeer tot het platteland teweegbracht. Het begon met heimwee om het vreedzame bestaan, de eenvoudige levenswijze en vertrouwdheid met buren en vrienden die er verondersteld werd, om te eindigen met een verheerlijking van de natuur als grondslag van al het goede dat in een onverdorven mens aanwezig was en noodzakelijk scheen voor de opbouw van een ideale maatschappelijke orde.

Hoe verrassend het mag lijken, de Rousseau van Ermenonville en Hitlers landbouwminister Darré, grondlegger van de Blut und Bodentheorie, deelden daarin elkaars overtuiging. Alle literaire genres en stromingen zijn in de geschiedenis van de streek vertegenwoordigd en onder de Nobelprijswinnaars is er meer dan één op tien waarvan het werk gedeeltelijk of zelfs in zijn geheel bij het genre mag ondergebracht worden. Uit het Oude Egypte van de vijfde dynastie zijn arbeidsliederen van boeren en herders, uit de negende een boerenroman Geschiedenis der twee broeders bewaard gebleven. Naast minder bekende geschriften uit het Verre en Nabije Oosten tellen het boerenboek Georgica van Vergilius (70-19) en de Oden (Carmina) van Horatius (65-08) nog altijd hun trouwe bewonderaars.

De moderne opbloei van de streekliteratuur is in de eerste plaats aan het romantisme te wijten, in de grond een reactie van de Germaanse levensbeschouwing tegen het rationalisme van de zeventiende en achttiende eeuw. Descartes in de wijsbegeerte, Voltaire in zijn verwerping van een dogmatisch geloof, Boileau als wetgever van L'Art Poétique. Zij zijn ieder in zijn tijd en werk bewonderenswaardige persoonlijkheden geweest. Maar de volgelingen, die hun theorieën met evenveel zelfverzekerdheid als gemis van oorspronkelijkheid opgedrongen hebben, dragen schuld aan een literatuur waaruit de concrete mens en de natuurlijke veelzijdigheid van het leven verbannen werd. Onze

[p. 346]

achttiende en ten dele nog negentiende eeuw met haar pseudoclassicisme en onpersoonlijke didactische rederijkerskunst, blijft een donkere periode in onze letterkundige geschiedenis.

Gehoor gevend aan de wekroep van Rousseau - niet te vergeten dat Frankrijk boven de Loire een niet onaanzienlijke invloed van Germaanse veroveraars en inwijkelingen ondergaan heeft - schrijft Bernardin de Saint-Pierre (1737-1814) zijn sentimentele roman Paul et Virginie (1787) over twee jonge mensen die op een afgelegen eiland in de natuur en een eenvoudig bestaan het geluk gevonden hebben. Het ideaal wordt als een werkelijkheid voorgesteld, tot enige decennia later die optimistische bezieling van het preromantisme voor een lijden aan het leven plaats zal maken.

Maar in dezelfde sfeer van Paul et Virginie ontstaan nog René (1802) van F.R. de Chateaubriand (1768-1876) en La petite Fadette (1848) van Georges Sand (1804-1876). Merkwaardig in laatst genoemde roman is de taal en stijl van de schrijfster, een compromis tussen de Franse cultuurtaal en een landelijk dialect, dat tot de verdere ontwikkeling van de streekliteratuur een nieuw en belangrijk element aanbrengt. Het zal ook bij ons ingang vinden, omdat het auteurs als Buysse en Streuvels onmisbaar scheen als waarmerk van een levensechtheid, die zij voor een getrouwe werkelijkheidsuitbeelding noodzakelijk achtten.

Intussen had de streekliteratuur vooral in de Duitssprekende landen grote successen behaald. De Zwitsers Jeremias Gotthelf (1797-1854) in zijn roman Wie Uli der Knecht glücklich wird (1841) en Gottfried Keller (1819-1890) in zijn novellenbundel Die Leute von Seldwyla (1856) verhalen zoals een bejaarde verteller zijn herinneringen ophaalt, zonder de werkelijkheid geweld aan te doen en toch met een vertederende gevoelswarmte die hun werk tot vandaag de dag lezenswaard gehouden heeft. Niet het minst omdat het door zijn milde humor, van ééntonig idyllisch, een mengeling van gevoelens en stemmingen bood en daardoor erin slaagde echte volkstypen te scheppen, die voor een bepaalde streek en tijd representatief waren en in de beste gevallen zelfs gebleven zijn.

Van nu voort zal de autobiografische inslag een blijvende verrijking van de streekliteratuur uitmaken. Ook bij ons, in het bijzonder bij Ernest Claes (1885-1968), zoals in Jeugd (1940), dat wij onder zijn langere verhalen als zijn beste werk beschouwen en zelfs bij Gerard Walschap (1898) in zijn te weinig naar voren geschoven novellen uit Volk (1930) en De dood in het dorp (1930). Een andere verruiming van de thematiek volgde weldra door de inbreng van sagen, legenden en liederen, aan de overlevering en de folklore ontleend, een bijdrage die de heimatletterkunde, door het verleden erbij te betrekken, een tijdelozer karakter scheen te verlenen.

Huibert Cornelisz. Poot (1689-1733) en Anthonie Wynand Staring (1767-1840) kondigden in hun poëzie de opkomst van de Nederlandse streekliteratuur aan. Zij bereikte een eerste hoogtepunt in de ontroerende idylle De loteling (1850) van Hendrik

Copyright AMVC; opname A. Hardy.

[p. 347]

Conscience (1812-1885) waarin hij in de persoon van Trien de innemende meisjesfiguur schiep, die in de Vlaamse heimatletterkunde een bestendige aanwezigheid zal worden. Zij heet Maria Beert bij Buysse, Horieneke bij Streuvels, Maria, mijn kind, bij Emiel van Hemeldonck. Op Conscience volgde J.J. Cremer (1827-1880) met zijn humoristische Betuwsche Novellen (1856), die de aanloop werden tot een onoverzichtelijke overstroming met regionale verhalen, die slechts na de tweede wereldoorlog tot een redelijker verhouding ten overstaan van andere genres, in het bijzonder van de protestliteratuur, ingedijkt werd.

In hetzelfde jaar van Cremers Betuwsche Novellen verscheen in Engeland de hartstochtelijke boerenroman Rhoda Fleming (1856) van George Meredith (1828-1909), die door zijn tragische inhoud en fatalistische wereldbeschouwing een vernieuwing in de streekliteratuur veroorzaakte. Tijdens de volgende halve eeuw zal zij als concretisering van de naturalistische wijsbegeerte tot zo'n groot aantal uitstekende kunstscheppingen bezielen, dat tijdens die periode de letterkunde erdoor overheerst werd. Opmerkenswaard daarbij is dat meteen het begrip streek- of heimatliteratuur een verenging ondergaat. Onderwerp van het verhaal blijkt niet langer de plattelandsbevolking in haar geheel. Het is vooral een literatuur over de boeren geworden.

Eeuwen lang was de naam boer een scheldwoord geweest en waar de literatuur een produkt van de stedelijke burgermentaliteit bleef, die zich hoog boven de stand van landarbeiders en landbouwers verheven voelde, werden zij indien er over hen moest gesproken worden als een soort minderwaardigen, als idioten of bruten beschouwd. Op niemand was de deterministische wijsbegeerte, zoals zij door Taine voorgestaan werd, zo toepasselijk geacht: de mens is wat erfelijkheid, omgeving en tijd van hem gemaakt hebben. De eerste jaren van de naturalistische doorbraak leidde die overtuiging tot zo'n overtilde beschrijving van hartstochten en driften zonder enig geestelijk tegengewicht, dat zij bij de behoudsgezinde lezers schandaal verwekte. Later werd die opzettelijke overdrijving door meer eerbied voor de werkelijkheid in al haar aspecten gemilderd en groeide een streekliteratuur waarin ook andere dan Taines factoren optraden, met het gevolg dat de letterkunde over het landelijke leven, verrijkt door godsdienstige, wijsgerige, politieke en sociale motieven, op het internationale vlak toonaangevend werd. In

Portret door Marc Sleen.

Vlaanderen kan die ontwikkeling het best bij Cyriel Buysse (1859-1932) van De biezenstekker (1894) tot Het leven van Rozeke van Dalen (1906) gevolgd worden.

Beslissend voor die evolutie was in het buitenland Les paysans (1844) van Honoré de Balzac (1799-1850), maar vooral La terre (1887) van Emile Zola (1840-1902), waarin een dierlijke lichamelijkheid, een primitief egoïsme en geweld schering en inslag zijn. Een afgezwakte echo van dat naturalisme bezitten wij in Ruwe liefde (1887) en Hard Labeur (1904) van Reimond Stijns (1850-1905). Geestesverwanten van Zola zijn hoe pessimistisch ook, toch met een milder visie op het bestaan, de Engelsman Thomas Hardy (1840-1928) in zijn Wessex-romans, vooral met Tess of the d'Ubervilles (1891), de Deen Henrik Pontoppidan (1857-1943) met Det forjaettede land = Het beloofde land (1891-1895) en de Pool Wladyslaw Reymont (1867-1925) met Chlopi = De boeren (1904-1909).

Tot de hedendaagse naturalisten, door psycho-analytische en maatschappijkritische motieven geleid, behoren een talrijke groep Amerikanen, waaronder William Faulkner (1897-1962) met zijn romans over Yoknaparawgha County en John Steinbeck (1902-1968) die vooral bekend werd om zijn roman The grapes of wrathe = De druiven der gramschap (1939), waarin hij het heeft over de ongunstige toestand van de Amerikaanse boerenbevolking tussen de twee oorlogen.

De romantische streekliteratuur met humoristische, realistische en ideologische elementen verrijkt, evolueerde op het einde van de negentiende en in het begin van de twintigste eeuw naar een verheerlijking van boeren en landarbeiders, als behoeders van de hoogste levenswaarden en grondleggers van een vernieuwde en nauwer met de natuur verbonden cultuur. Die strekking was reeds bij de Noor Bjørnstjerne Bjørnson (1832-1910) aanwezig en beheerste later het werk van de Duitse auteurs Hermann Stehr (1864-1940), Hermann Löns (1866-1914) en Ernst Wiechert (1887-1950). Samen met de Noor Knut Hamsun (1859-1952), die hen in bekendheid en betekenis overtrof, zullen zij als de pioniers van de Völkische Dichtung in nationaal-socialistische zin genoemd blijven.

Niet minder tendentieus, maar in communistische richting zijn de romans Salka Valka (1933) van de IJslander Haldör Laxness (1902), van de Rus Michaël Sjolochov (1905) die met Tichy Don = De stille Don (1928-1940) naam gemaakt heeft en Stiefmoeder aarde (1936) van de Nederlander Theun de Vries (1907).

Afzijds van die politiek geëngageerde kunst werd de door Meredith en Bjørnson ingezette traditie, gedragen door een romantisch gekleurd romantisme of een naturalisme dat zijn apodictisch karakter gemilderd heeft, door de Italiaanse Grazia Deledda (1871-1936), de Fin Frans Emil Silanpää (1888-1964) en de Fransman Jean Giono (1895-1970) voortgezet. Daarbij sluiten in ons taalgebied Stijn Streuvels (1871-1969) met Langs de wegen (1902) en De vlaschaard (1907), Antoon Coolen (1897-1961) met Kinderen van ons volk (1928) en Dorp aan de rivier (1934) aan. Nog te vermelden valt dat in Hombres de maiz (1949) van de Guamalteek Miguel Angel Asturias (1899-1974) de oude Indiaanse cultuur met haar mythen en magische riten zo levenskrachtig herleeft dat door zijn werk een terugkeer van de sagenhafte heimatletterkunde tot de waarschijnlijkheden behoort.

André Demedts